Basiscollectie klassiek : Groter dan ons hart - Messiaen en de liefde

Het leven van de componist Olivier Messiaen was niet heel spectaculair. Als organist was hij verbonden aan de Église de la Sainte-Trinité. Aan het Parijse conservatorium doceerde hij aanvankelijk niet eens compositie.

Zijn muziek was avontuurlijker. Vogelzang en Oosterse invloeden behoorden tot de vaste ingrediënten. Ook Shakespeare, Mozart, Wagner en Debussy waren grote voorbeelden. Daarnaast spreekt zijn muziek van een grote eerbied voor de natuur.

Sommige technische aspecten van Messiaens muziek zullen wel nooit meer geëvenaard worden. Denk aan zijn stukken met vogelzang, die zo radicaal afwijken van wat we gewend zijn. En dan al die verzadigde harmonieën, die door Messiaen geassocieerd werden met complexe kleuren. Muzikale ingrediënten die makkelijk met elkaar kunnen botsen, althans op het eerste gehoor. Waarschijnlijk vond Messiaen dat niet eens erg. Hij zag zijn muziek vooral als een uitdrukking van het bovennatuurlijke.

- Messiaen over de liefde
We kunnen niet op alle aspecten van Messiaens muziek ingaan. We beperken ons daarom tot één thema, dat op zichzelf ook al weer heel omvangrijk is, namelijk het thema van de liefde. Messiaen sprak hierover met de journalist Claude Samuel.

In dat gesprek noemt Messiaen een aantal manifestaties van de liefde in een stijgende lijn. In de eerste plaats is dat de 'grote' (dat wil zeggen, gepassioneerde of romantische) liefde. Als tweede noemt Messiaen de liefde tussen moeder en kind. De belangrijkste manifestatie is echter de liefde van God die alles overstijgt. Van deze drie liefdesmanifestaties – de gepassioneerde liefde, de moederlijke liefde en de goddelijke liefde – zijn voorbeelden aan te wijzen in Messiaens muziek.

- Romantische liefde
In de eerste plaats de gepassioneerde, romantische liefde, door Messiaen aangeduid als ‘grote liefde’. Hieronder verstond Messiaen een verzengende hartstocht die alleen in de dood verlossing vindt. De dood is hier als iets dat al bijna gevierd en verwelkomd moet worden, zozeer overstijgt deze vorm van (veelal buitenechtelijke) liefde het lichaam en het verstand. Toch zag Messiaen hier niet per se een conflict met zijn katholieke geloof. Hij zag de 'grote' liefde namelijk als een 'bleke reflectie' van de ware, goddelijke liefde die eveneens het aardse bestaan wil overstijgen.

Voor Messiaen was de 'grote' liefde verbonden met de legende van Tristan en Isolde. Ook de door Messiaen bewonderde opera's van Richard Wagner (Tristan und Isolde) en Claude Debussy (Pelléas et Mélisande) waren realisaties van dit scenario. Een goed voorbeeld in Messiaens eigen muziek is de liedcyclus Harawi, die hij in de zomer van 1945 componeerde. De titel is ontleend aan het Peruviaans, verwijzend naar een liefdeslied waarin de minnaar sterft. De teksten die Messiaen voor deze liederen schreef zijn sensueel, hallucinerend, zeg maar gerust: surrealistisch. De ondertitel van deze cyclus luidt: ‘Een lied van liefde en dood’.

Maar waarom zou een grote liefde per definitie op een liefdesdood (Liebestod) moeten uitlopen, à la Wagner? Is een dergelijke tragiek werkelijk onontkoombaar? Claude Samuel vroeg het aan de componist. Juist op dit punt leek Messiaen heel persoonlijk te reageren, al kunnen we er natuurlijk alleen maar naar raden wat er in zijn hoofd omging. Hij antwoordde dat mensen maar mensen zijn, die elkaar nooit helemaal zullen begrijpen. We zijn nu eenmaal beperkt in ons vermogen om liefde te kunnen geven en te ontvangen.

- Messiaens privéleven
Wat kan Messiaen daarmee bedoeld hebben? Misschien is dit het moment om te kijken naar Messiaens eigen liefdesleven. Dat klinkt suggestiever dan het feitelijk is, een roddelrubriek kan er niet mee gevuld worden. Messiaens liefdesleven laat kwetsbare mensen zien die hun weg proberen te vinden binnen de grenzen van de wet, de kerkelijke moraal en het gangbare fatsoen.

In 1932 huwde Messiaen zijn eerste vrouw, de violiste Claire Delbos. Helaas ging haar geestelijke gezondheid achteruit. Aan het eind van de jaren veertig werd haar gezondheid verder verwoest door een operatie. De laatste fase van haar leven verbleef ze in een sanatorium. In de tussentijd voelde Messiaen zich aangetrokken tot een leerlinge, de getalenteerde pianiste Yvonne Loriod. Het zal geen toeval zijn dat vanaf dat moment de piano een steeds grotere rol ging spelen in zijn muziek, hetzij als solo-instrument, hetzij als virtuoze partner in de grote ensemble- en orkestwerken.

De naam van zijn nieuwe Muze spelde Messiaen soms met een ‘t’ in plaats van een ‘d’ op het eind. ‘Loriot’, met een ‘t’, is namelijk de Franse benaming van de wielewaal. In de Catalogue d’oiseaux – een omvangrijk pianocompendium rond Franse vogels en hun biotopen – kon deze ‘wielewaal’ uiteraard niet ontbreken. Het betreffende pianostuk bevat zelfs een heimelijke verwijzing naar een andere compositie. Namelijk de extatische liefdeszangen van de Cinq Rechants, betrekking hebbend op de woorden: ‘Alle liefdeselixers werden deze avond gedronken.’

Van een echte liefdesrelatie kon vooralsnog geen sprake zijn. Messiaen was immers nog steeds gehuwd met Claire. Messiaen bezocht zijn zieke vrouw geregeld, op de zondagmiddagen na de ochtendmis in La Trinité. Vanaf 1954 kwam ook Yvonne Loriod wel mee. Met hun tweeën konden ze dan Claire ondersteunen tijdens een korte wandeling. Soms leek het alsof Claire haar bezoekers herkende. Ze begroette ze althans met een flauwe glimlach. Ze was echter al lang niet meer aanspreekbaar.

Claire overleed in 1959. Uit respect wachtten Messiaen en Loriod toen nog twee jaar met hun huwelijk. En zelfs daarna werd het huwelijk nog drie jaar stil gehouden, waarna Messiaen pas in 1964 bij Loriod introk. Gezien de voorgeschiedenis was het geen wonder dat de huwelijksplechtigheid zeer sober werd gehouden. Het bruidspaar vond het zelfs niet nodig om een organist in te huren. Tijdens de plechtigheid klonk er echter toch nog onverwachts muziek. Het paar werd namelijk aangenaam verrast door de zang van een uitbundig zingende merel, vanaf het dak van de kerk. Na afloop werd het bruiloftsmaal gevierd in een Chinees restaurant.

- Moederlijke liefde
Tot zover Messiaens visie op de ‘grote’ of gepassioneerde liefde, uitlopend op de dood. Groter echter is de liefde tussen moeder en kind, althans volgens de ordening die Messiaen hierbij in gedachten had. Ook hierover had hij zowel in woord als in muziek veel te zeggen. Muzikaal gezien hebben we het dan over de theologie van de Incarnatie. Eenvoudiger gezegd, over het verhaal van Kerst. We kunnen hierbij denken aan Messiaens grote kerstcycli: La nativité du Seigneur voor orgel (1935) en Vingt regards sur l'enfant Jésus (1944) voor piano.

Niet dat Messiaens beeld van de moederlijke liefde zo idyllisch was. Ook hier spelen emoties van scheiding en verlies een rol. Het moment van de geboorte is een wrede ervaring voor het kind, de eerste ademteug is een pijnlijk moment. Maar ook voor de moeder is de geboorte pijnlijk en tragisch, ze verliest immers een deel van zichzelf. Ook naar aanleiding van dit thema van de moederlijke liefde kunnen we de vraag stellen naar Messiaens eigen levenservaring. Meer in het bijzonder, naar relatie met zijn moeder, de jonggestorven dichter Cécile Sauvage.

Het kind wist zich al geliefd voordat het geboren was. De aanstaande moeder schreef poëzie die aan het kind geadresseerd was. 'Ik lijd aan een onbekende, verre muziek', zo dichtte ze. Nog extatischer was haar uitroep: ‘Heel de Oriënt zingt in mij – met haar vogels blauw, met haar vlinders.' Ze besprak deze gedichten met haar kind toen het daar de leeftijd voor had. ‘Deze poëzie, met haar bijen en sprinkhanen, was voor jou bedoeld’, zo legde ze uit.

Decennia later vertelde Olivier Messiaen aan Claude Samuel dat zijn moeder niet gelukkig was, ze droeg een verborgen wanhoop met zich mee. Wellicht besefte ze dat ze maar kort zou leven. Misschien leed ze ook onder het gemis van het geloof, dat dacht althans haar gelovige zoon. Maar wat waren haar woorden profetisch geweest. De Oriënt zingt inderdaad in Messiaens muziek, met zijn Indiase ritmes en trage archaïsche klanken die doen denken aan oeroude Japanse hofmuziek. En juist de zang van de vogels zou een van Messiaens grootste specialiteiten worden.

- God is liefde
Messiaens belangrijkste 'liefdesthema' is uiteraard de liefde van God voor de mens. Zijn gehele muziek is doortrokken van dit thema. We komen het overal tegen, niet in het minst in de opera Saint François d'Assise (1983). Ergens in het verhaal ontmoet Sint Franciscus een melaatse die hem met weerzin vervult. De melaatse is er zeer ellendig aan toe. Hij is opstandig, hij beschuldigt alles en iedereen. Dan klinkt de stem van een engel: 'Melaatse, jouw hart veroordeelt je, maar God is groter dan jouw hart. Hij is liefde, Hij begrijpt alles.' Vervolgens omhelst Franciscus de melaatse, waarop de melaatse geneest en Franciscus een heilige wordt.

Deze scène met de melaatse vormt een voorafspiegeling van de slotscène, waarin Franciscus afscheid neemt van deze wereld, van de vogels, van zijn geliefde Assisi en van zijn leerlingen. We horen hoe hij gedeelten reciteert uit zijn fameuze Zonnelied: ‘Geprezen zijt gij, Heer, om zuster Dood.’ En dan wordt ook de heilige op een ontroerende wijze bij zijn naam geroepen, op dezelfde wijze als eerder ook de melaatse geroepen werd. De engel zingt: 'François, François, God is groter dan jouw hart, Hij begrijpt alles.'

Messiaens muziek kent talloze schilderingen van het eeuwige leven. Het laatste bijbelboek, de Openbaring van Johannes, was één van zijn belangrijkste inspiratiebronnen. Het beeld van het Hemelse Jeruzalem is een steeds terugkerend thema. Was Messiaen soms een visionair, of een mysticus? In veel studies over Messiaen wordt deze vraag nadrukkelijk gesteld of impliciet verondersteld. Daarbij gaat het er niet alleen om of Messiaen zèlf een mysticus was, maar ook of zijn muziek zodanig verheven is dat ze voor de luisteraar een poort opent naar het ‘eeuwige’. Laten we het erop houden dat Messiaen zichzelf geen mysticus vond. De mystiek onderscheidde hij nadrukkelijk van het eenvoudige kerkelijke geloof, waarbij hij zichzelf tot de gelovigen rekende.

Maar wat zeg dat dan over Messiaens grensoverschrijdende muziek? Is dat ‘grensoverschrijdende’ niet juist een kenmerk van het visionaire, of van de mystiek? Of is het toch iets anders? Waarschijnlijk is het handig als we dat ‘grensoverschrijdende’ nèt iets anders benaderen, al gaat het misschien alleen maar om nuances. Messiaen bediende zich namelijk van nòg een begrip om zijn muziek te duiden, namelijk dat van het ‘surrealisme’. Tegenover journalist Claude Samuel verwoordde Messiaen het al volgt: ‘De kunsten, en dan vooral de muziek (…) helpen ons om door te dringen tot domeinen die niet zozeer onwerkelijk zijn, maar eerder voorbij de werkelijkheid zijn. Voor de surrealisten is dit een domein van hallucinatie, voor de christenen is dit het domein van het geloof.’

- Surrealisme
In 1924 schreef André Breton een eerste versie van het Surrealistisch Manifest. Hij beklaagde zich hierover de aangepaste mens, die de mogelijkheden van het spelende kind en de irrationele droom achter zich heeft gelaten. De surrealist daarentegen verafschuwt het realisme, omdat het voortkomt uit middelmatigheid, haat en duffe verwaandheid. 'Geliefde verbeelding, wat ik het meest in jouw waardeer is je niets ontziende kwaliteit', aldus Breton. In het manifest geeft Breton een mooie beschrijving van de halfbewuste staat zoals we die allemaal wel ervaren hebben vlak voordat we in slaap vallen. Tijdens zo’n halfbewuste (hypnagoge) staat viel Breton de volgende zinsnede in: ‘Er is een man door een raam in tweeën gekliefd' (L'homme coupé en deux par une fenêtre). Deze zinsnede ging gepaard met beelden van een boom, een golf, een muziekinstrument en allerlei andere zaken waarvoor Breton helaas niet het tekentalent had. Messiaen was zeker vertrouwd met deze ideeën. Zo las hij Bretons studie over het surrealisme en de schilderskunst toen hij in de zomer van 1945 de liedcyclus Harawi componeerde.

Interessant is ook een artikel van een jaar later van de surrealist Ernest de Gengenbach (Revue musicale de France, 1946). Misschien was dit de eerste keer dat Messiaens muziek publiekelijk werd getypeerd als ‘surrealistisch’. Messiaens muziek, zo schrijft De Gengebach, ontleent immers haar inspiratie aan het fantastische in het christelijke geloof. De auteur had echter moeite met de devotionele kant van deze muziek. Gebed en contemplatie zijn immers een gruwel voor de anti-burgerlijke surrealist. Messiaen reageerde welwillend op dit artikel, waarbij hij er blijk van gaf goed op de hoogte te zijn de surrealistische terminologie. Messiaen reageerde o.a. met: ‘Ik weet niet of ik over de gaven beschik van mystieke meditatie of artistieke wonderdoenerij, zoals u die aan mij toeschrijft. Maar als u het surrealisme definieert als een mentaal gezichtspunt waar het zienlijke en onzienlijke niet langer met elkaar in conflict zijn, dan ben ik beslist een surrealistisch componist.’

(HJ)