Brahms begon zijn carrière als concertpianist. Het orgel had niet direct zijn voorkeur. Dit artikel gaat dan ook niet zozeer over Brahms’ orgelmuziek, maar over Brahms’ vrienden.
Het orgel was namelijk een passie die Brahms deelde met zijn belangrijkste geestverwanten: Joseph Joachim en het echtpaar Robert en Clara Schumann. Maar de meeste van die drie was Clara. Zeg je Brahms en het orgel, dan zeg je eigenlijk Brahms en Clara Schumann.
-Fuga nr.2 uit Sechs Fugen über den Namen BACH van Robert Schumann
- Robert Schumann en het orgel
Zonder die drie vrienden zou Brahms waarschijnlijk nooit iets voor orgel hebben gecomponeerd. Dat zat zo: na een vermoeiende Russische tournee met Clara (ze was concertpianiste) trok Robert Schumann zich in 1844 terug uit het openbare leven. Als therapie ging Robert en Clara studie maken van de complexe meerstemmige muziek van Bach, waaronder Bachs orgelmuziek. Vandaar dat de Schumanns in 1845 een orgelpedaal huurden voor onder hun vleugel. Zo’n pedaalvleugel was feitelijk een soort hometrainer die organisten de mogelijkheid gaf om thuis het lastige pedaalspel (het voetenwerk) te oefenen. Schumann componeerde verschillende stukken voor pedaalvleugel en/of orgel, waaronder de monumentale Sechs Fugen über den Namen Bach.
-Nr.4 uit Studien für den Pedalflügel op.56 van Robert Schumann
- De jonge Brahms dient zich aan
Bijna 10 jaar later, in 1853, klopte een twintigjarige Brahms aan bij de Schumanns in Düsseldorf. Hij was bij de familie aanbevolen door de vioolvirtuoos Joseph Joachim, die een gemeenschappelijke vriend was. Robert werd daarop de mentor die de onbekende Brahms promootte bij een breed publiek. Helaas duurde die gelukkige tijd maar kort. In 1854 sprong de geesteszieke Schumann vanaf een brug in de Rijn. Hij werd ondergebracht in een instelling in Endenich. Brahms en Joachim haasten zich toen naar Düsseldorf om Clara en de kinderen bij te staan. Brahms werd praktisch in het gezin opgenomen om ondersteuning te verlenen. Schumanns bibliotheek, met studieboeken over oude muziek, trok zijn aandacht.
-Preludium en Fuga in g van Johannes Brahms
Na Roberts instorting bleef Clara zich oefenen in het contrapunt (à la Bach), maar nu samen met Brahms en Joachim. Ook vonden Brahms en Clara verstrooiing in het orgelspel. Brahms droomde er zelfs van om orgelvirtuoos te worden en concerten te geven. Zo hoopte hij samen op te trekken met zijn anders onbereikbare geliefde Clara. In juli 1856 overleed Robert. Brahms vond een betrekking aan het hof in Detmold, maar hij verbleef ook wel bij zijn familie in Hamburg. Hij had inmiddels genoeg geleerd van de oude muziek om het orgel achter zich te laten. Na alle stressvolle emoties rond de Schumanns leek zijn interesse voor het orgel te verdwijnen. Het lastige pedaalspel was waarschijnlijk zijn grootste obstakel.
-Prelude en fuga op.16 nr.1 van Clara Schumann
- Brahms' vroege orgelstukken
Brahms had desondanks een aantal orgelstukken gecomponeerd. De vurige Preludes en Fuga’s (a klein, g klein) worden nog steeds gespeeld door concertorganisten, maar ze hebben niet het niveau van de orgelwerken van Schumann of Mendelssohn, laat staan die van Bach. De oudere Brahms had kennelijk verzuimd deze proeven in het haardvuur te gooien. Ze zijn pas na zijn dood gepubliceerd. Intens melancholisch is de Fuga in de ongewone toonsoort as klein. In 1858, of iets eerder, volgde de Koraalbewerking O Traurigkeit, O Herzeleid (de bijbehorende fuga is vermoedelijk van later). De sombere tekst (voor Goede Vrijdag) was wellicht een terugblik op de dood van Schumann.
-Mein Jesu, der du mich uit Elf Choralvorspiele op.122 van Johannes Brahms
- Brahms' zwanenzang
Het was pas veel later, tegen het einde van zijn leven, dat Brahms andermaal voor het orgel componeerde. In 1896 had hij veel vrienden verloren. Zelf werd hij geconfronteerd met de diagnose leverkanker. Ook zijn onbereikbare geliefde Clara Schumann overleed halverwege het jaar. Als reactie componeerde Brahms elf koraalbewerkingen voor orgel, het instrument waarvoor hij de voorliefde met Clara had gedeeld. Het was ogenschijnlijk bescheiden muziek, waarvan je de diepten moet leren kennen. Misschien was het nooit zijn bedoeling geweest om deze persoonlijke bespiegelingen te publiceren. Het waren hoe dan ook zijn laatste composities.
-Herzlich tut mich erfreuen uit Elf Choralvorspiele van Johannes Brahms Brahms kende de achterliggende kerkliederen vanuit zijn Lutherse jeugd. Veel teksten (door Brahms weergegeven bij de noten) gaan over het afscheid van het leven en de verzoening met de dood, als een soort 'ars moriendi'. Met als lieflijke uitzondering de bewerking over het kerstlied Es ist ein Ros entsprungen. De roos is een traditioneel christelijk symbool voor o.a. Maria. Zij was ook al het onderwerp geweest van Brahms’ vroegste koorstukken (Ave Maria op.12, Marienlieder op.22). Sommigen denken echter dat de roos een symbool is voor Clara. Was het een lievelingslied van haar geweest? Het is mogelijk, zeker weten doen we het niet.
-Es ist ein Ros’ entsprungen uit Elf Choralvorspiele op.122 van Johannes Brahms bewerkt voor klavierduo
(HJ)
