Muzikale wereldreis (2): Joik

De 'Muzikale wereldreis' is een serie waarbij we kriskras de wereld over reizen. We stoppen overal om ter plaatse een unieke, lokale muziekstijl onder de loep te nemen. De tweede stop is in Lapland, een groot gebied in het noorden van Scandinavië. In dit bar koude gebied wisten eeuwenlang de Saami te overleven, nomaden die woonden in tenten en leefden van rendierkudden. Hun joik-zang is een van de oudste muziekvormen in Europa.

Een waardevolle bron van authentieke joik is het lijvige album Jojk: A presentation of Saami Folkmusik (3 cd’s en een boek). Rond 1953 trokken enkele Zweedse etnomusicologen naar het noorden om daar joiks op tape vast te leggen. Het was toen niet gemakkelijk om mensen over te halen joiks voor hen te zingen. Allereerst omdat joiks meestal buiten in de natuur gezongen werden, niet voor publiek maar tijdens het werken of reizen. Ten tweede omdat joiks heel persoonlijk, intiem waren; niet bedoeld voor buitenstaanders. En ten slotte omdat er een taboe op lag: joiken werd als zondig beschouwd door christelijke missionarissen. Vanwege de heidense oorsprong en anders wel vanwege de associatie met dronken Saami die onbehoorlijke joiks zongen. Met de hulp van lokale Saami wisten de etnomusicologen echter vertrouwen te winnen en konden zo veel waardevolle opnamen maken.

Een joik is improviserende zang die de essentie bezingt van iets of iemand: een landschap (berg, meer), dier (rendier, wolf, beer) of mens (voorouder, vriend, geliefde). Klank is belangrijker dan woorden, sommige joiks zijn zelfs woordeloos (vocalisaties). De essentie van het onderwerp wordt muzikaal opgeroepen via korte melodische en ritmische motieven die herhaald worden. De joik is een expressiemiddel dat mensen helpt herinneren met de daarbij behorende intense emoties.

Grotendeels dankzij tape-opnamen konden latere generaties de traditionele joik-zang bestuderen. De Finse joik-zangers Nils-Aslak Valkeapää en Wimme Saari werden belangrijke pleitbezorgers voor het behouden van de Saami-taal en -cultuur. Niet op een conservatieve manier, maar juist door met de tijd mee te gaan. Ze moderniseerden de joik door het toevoegen van een instrumentale begeleiding. Ook vermengden ze joik met andere genres als pop, rock en andere wereldmuziekstijlen.

Van de Saami-artiesten is de Noorse zangeres Mari Boine wereldwijd het bekendst geworden. Ze is geen joik-zangeres, maar de joik is wel een inspiratiebron voor haar. Wat haar vooral aanspreekt is het sjamanistische aspect. De muziek helpt in contact te komen met het bovennatuurlijke, met spirituele en helende energieën.

Skáidi bestaat uit de joik-zangeres Inga Juuso en de jazzcontrabassist Steinar Raknes. Deze combinatie levert een leuk voorbeeld op van een vermenging van stijlen. Het album werd uitgebracht op het label Dat, dat repertoire uitbrengt van Saami-artiesten.

We besluiten met een luistervoorbeeld van de jongste Saami-generatie, de Noorse band Adjágas die in 2004 is opgericht door de twee joikers Sara Marielle Gaup en Lawra Somby.