Terug naar boven

Basiscollectie klassiek: Het Zwanenmeer van Tsjaikovski

'Ik luisterde naar Delibes' ballet “Sylvia”... Wat een charme, wat een elegantie, wat een rijkdom aan melodie, ritme en harmonie. Ik schaamde me, want als ik deze muziek toen gekend had, had ik nooit het Zwanenmeer geschreven', schreef Tsjaikovski ooit. Wie het angstaanjagend mooie hoofdthema van Het Zwanenmeer beluistert, kan het zich amper voorstellen. Hoe kan je je ooit schamen voor zoiets?

De Scène, moderato uit Het Zwanenmeer, oftewel het Swan Lake Theme. (zie album)

Het Zwanenmeer is het eerste ballet dat Tsjaikovski componeerde. Dat hij iets was gaan doen met balletmuziek, was helemaal niet zo vanzelfsprekend. Balletmuziek werd beschouwd als een licht muziekgenre. Componisten die zich in dit genre specialiseerden, werden vaak niet erg serieus genomen door collega's. Ook niet door Tsjaikovski zelf, totdat hij het genre balletmuziek nader bestudeerde en onder de indruk raakte van de eindeloze verscheidenheid aan meeslepende melodieën. Later kreeg hij een enorm respect voor componisten als Adolphe Adam, Léo Delibes en Riccardo Drigo.

Het bekende Pizzicati uit het ballet Sylvia van Léo Delibes. (zie album)

Toen Het Zwanenmeer in 1877 in première ging (in het Bolshoi Theater van Moskou), kreeg het ballet veel kritiek, ook de muziek. Te zwaar, te symfonisch. Toch betekende dit niet het einde van Tsjaikovski's carrière als balletcomponist. Later componeerde hij nog Doornroosje (1890) en De Notenkraker (1892), waarbij hij samen mocht werken met Marius Petipa, de alom gerespecteerde choreograaf van het keizerlijk ballet in Sint- Petersburg.

Nadat Petipa tot twee keer toe succesvol samengewerkt had met Tsjaikovski, overwoog de choreograaf om een nieuwe versie te maken van Het Zwanenmeer. De muziek moest dan wel aangepast worden. Tsjaikovski stemde toe, maar voordat het zover was, stierf de componist onverwachts in 1893. De balletcomponist Riccardo Drigo moest de muziek van Het Zwanenmeer aanpassen zonder Tsjaikovski's hulp. Tsjaikovski's broer Modest werd gevraagd een nieuwe versie van het verhaal te schrijven.

Deze wals kreeg de toevoeging 'champêtre' pas in de versie van Petipa. (zie album)

De nieuwe productie van Het Zwanenmeer ging in 1895 in première in Sint-Petersburg. De dansen werden ontworpen door Marius Petipa en zijn getalenteerde assistent Lev Ivanov. Het is deze productie (met de aangepaste muziek van Drigo) die nog steeds door balletgezelschappen over de hele wereld als basis gebruikt wordt.

De beroemde Dans van de Kleine Zwanen wordt tegenwoordig bijna altijd gedanst in de versie van Lev Ivanov. In de oorspronkelijke partituur van Tsjaikovski heet dit muziekfragment alleen Allegro moderato. (zie album)

Het verhaal van Het Zwanenmeer (versie 1895) gaat als volgt.

Akte 1
Prins Siegfried viert zijn verjaardag met vrienden. Plattelandsvrouwen en -mannen dansen voor hen (de zogenaamde Valse Champêtre) en de wijn vloeit rijkelijk. Siegfrieds moeder komt binnen om hem te vertellen dat dit zijn laatste dag is als vrijgezel. Morgen op het bal moet hij zijn bruid kiezen. Dit toekomstbeeld stemt Siegfried onrustig, maar hij laat het feest verdergaan. Als het avond wordt zien de jongemannen een vlucht zwanen voorbijtrekken. Ze besluiten op jacht te gaan.

De Finale van de eerste akte met het bekende thema. (zie album)

Ze vinden de zwanen bij een maanverlicht meer. Maar als ze willen schieten, komt opeens een beeldschone vrouw naar hen toe (Scène: Moderato of het zogenaamde Swan Lake Theme). Zij, Prinses Odette, smeekt Siegfried om niet te schieten. Zij en de andere zwanen zijn allemaal vrouwen die betoverd zijn door een boze tovenaar. Overdag zijn zij zwanen, 's nachts krijgen ze hun menselijke gedaante terug. Alleen ware liefde kan de betovering verbreken.

Siegfried is diep geschokt dat hij haar bijna gedood had met zijn kruisboog. Als troost dansen de zwanen voor hem (onder andere de zogenaamde Dans van de Kleine Zwanen). Siegfried wordt smoorverliefd op Odette en zweert haar trouw (Pas d'Action). Maar zij waarschuwt hem voor de tovenaar en terecht, want in de vorm van een uil heeft deze alles gehoord. De dag breekt aan en de vrouwen verdwijnen (herhaling van het Swan Lake Theme).

Het Grand Adagio (of Love Duet) heet in de oorspronkelijke partituur Pas d'Action. (zie album)

Akte 2
Het is de dag van het bal. Siegfried moet zijn bruid kiezen uit een reeks jonge vrouwen die voor hem danst. Hij kan echter niemand kiezen. Dan komt er een nieuwe gast. Het is Rothbart (de tovenaar) en zijn boosaardige dochter Odile, die hij het uiterlijk heeft gegeven van Odette. Met hem komen ook een aantal dansgroepen uit diverse landen. Siegfried is verrukt van Odile en danst met haar (de zogenaamde Pas de Deux van de Zwarte Zwaan). Hij besluit dat zij zijn vrouw wordt en zweert haar eeuwige trouw. Te laat ontdekt hij het bedrog. Triomfantelijk verdwijnen Rothbart en Odile van het bal. Wanhopig vlucht Siegfried weg, op zoek naar Odette.

In de versie van Drigo werd de Pas de Deux uit de eerste akte verplaatst naar de derde akte, waar het pas ver in de 20ste eeuw bekend werd als de Pas de Deux van de Zwarte Zwaan. (zie album)

Akte 3
Na het verraad van Siegfried is er geen mogelijkheid meer voor Odette om gered te worden van de vloek. Ze wil zichzelf van het leven beroven nu ze nog de vorm heeft van een vrouw. Haar vriendinnen proberen haar te troosten. Siegfried komt tevoorschijn en smeekt haar om vergiffenis. Zij vergeeft hem.

Hun liefdesgeluk wordt onderbroken door de tovenaar die Siegfried op zijn eed wijst: hij moet met Odile trouwen. Siegfried wenst echter samen met Odette te sterven. Tevergeefs probeert de tovenaar vervolgens Odette nog in een zwaan te veranderen. Maar zij springt samen met de prins in het meer en de tovenaar valt dood neer. Het ballet eindigt met een apotheose, waarbij het liefdespaar in de hemel opgenomen wordt.

Het slot van Het Zwanenmeer. (zie album)

Het einde van Het Zwanenmeer kan nogal eens veranderen, afhankelijk van de productie. Veel uitvoeringen van het Royal Ballet gaan uit van het bovenstaande einde van Modest Tsjaikovski. Dit einde is gemakkelijker te verteren dan het oorspronkelijke einde uit 1877 (waarbij Odette en de Prins ruziënd ten onder gaan). Maar in het tijdperk van de USSR was dit nog niet genoeg en zo bestaan er ook versies waarbij de tovenaar verslagen wordt en het liefdespaar nog lang en gelukkig leeft. Zo'n gelukkig einde waar ook kinderen blij mee zullen zijn, is bijvoorbeeld te zien in de Burmeister-versie, opgevoerd door onder andere La Scala. Aandacht voor homo-erotische symboliek in het verhaal vind je terug in de versies van Matthew Bourne (bekend van de film Billy Elliott) en van John Neumeier.

De Spaanse dans uit Het Zwanenmeer (zie album)

(CP)