Muziek is bij uitstek geschikt om een collectieve snaar te raken. Muziek kan verzoenend werken, overigens zonder dat de pijnpunten weggemoffeld hoeven te worden. Hierover gaat deze klassieke playlist.
1. Die Gedanken sind frei (Troubadours : Folk and the roots of American music vol.1)
Die Gedanken sind frei is een oud volksliedje. Gaandeweg groeide het uit tot een protestlied tegen dwang en censuur. In de tweede wereldoorlog speelde het lied een rol in het verzet tegen Hitler. Ook in de concentratiekampen zou het gezongen zijn.
2. Fanfare for the Common Man (Copland) - London Symphony Orchestra, Aaron Copland (dirigent)
Eén van de meest opvallende kenmerken van de moderne oorlogvoering is wel de mobilisatie van gewone burgers. De Fanfare for the Common Man was in 1942 Coplands reactie op de deelname van de Verenigde Staten aan de tweede wereldoorlog. De titel verwijst naar een toespraak van vicepresident Henry A. Wallace, waarin de ‘eeuw van de gewone man’ werd aangekondigd.
3. Prelude from 49th Parallel (Vaughan Williams) - BBC Philharmonic, Rumon Gamba (dirigent)
Geen oorlog zonder propaganda. Vaughan Williams betreurde het in 1940 dat hij vanwege zijn leeftijd geen actieve bijdrage aan de oorlog kon leveren. Het Ministry of Information haalde hem vervolgens over om mee te werken aan de productie 49th Parallel , met onder andere Laurence Olivier. Met deze propagandafilm trachtte het ministerie het Amerikaanse publiek uit haar neutrale slaap wakker te schudden. De film begint met een grandioze hymne, bijgenaamd 'The New Commonwealth'.
4. Deel II uit En blanc et Noir (Debussy) - Martha Argerich & Stephen Kovacevich (piano)
Geen oorlog zonder sarcasme. In de journaals zien we met enige regelmaat Oekraïense burgers, die in de meest scabreuze bewoordingen hun haat tegen Poetin uiten. Debussy uitte zijn afkeer van de Duitsers door in zijn pianosuite En Blanc et Noir een parodie op te nemen van het triomfantelijke Lutherlied Ein feste Burg. Dat was kennelijk bedoeld als een sneer naar het militaristische Duitsland.
5. Nimrod uit Enigma Variations (Elgar) - West-Eastern Divan Orchestra, Daniel Barenboim (dirigent)
Het West-Eastern Divan Orchestra kwam voort uit een idealistisch initiatief van dirigent Daniel Barenboim en de in 2003 overleden Palestijnse intellectueel Edward Said. Het orkest bood de mogelijkheid aan Israëlische en Arabische jongeren om samen muziek te maken. Deze uitvoering van Elgars Nimrod werd live opgenomen tijdens een concert in Ramallah op de Westelijke Jordaanoever
6. Lounge à l'immortalité de Jésus uit Quatuor pour la Fin du Temps (Messiaen) - Janine Jansen (viool)
Verzoening is niet altijd mogelijk. Tijdens krijgsgevangenschap werd Messiaen door een Duitse officier in de gelegenheid gesteld om een meesterwerk te componeren en uit te voeren. Want een meesterwerk werd het, ondanks de zware omstandigheden. Na de oorlog heeft de goedwillende Duitse officier nog bij Messiaen aangebeld in Parijs. Messiaen weigerde hem echter te ontvangen. Messiaens boosheid is te begrijpen, als we ons realiseren hoezeer hij en zijn medegevangenen blijvende gezondheidsschade hadden opgelopen door extreme kou en ondervoeding.
7. Litanies (Alain) - Jan Hage (orgel)
Heroïek en doodsverachting liggen soms dicht bij elkaar, de oorlogspoëzie van Wilfred Owen getuigde ervan (zie ook verderop). De jonge componist Jehan Alain sneuvelde in 1939 op het slagveld nabij Saumur, nadat hij zelf eerst 16 vijandelijke soldaten had gedood. Er is wel gespeculeerd dat zijn heroïsche dood een wanhoopsdaad was. De Litanies is zijn meest populaire orgelwerk. Voor orgelbegrippen is het een ongewoon fel en gepassioneerd stuk.
8. Sarabande uit Englische Suite nr.5 (Bach) - Zuzana Ružicková (klavecimbel)
Wegen schoonheid en muziek op tegen de gruwelen van de oorlog? De joods-Tsjechische Zuzana Ružicková was de eerste klavecinist die de klavierwerken van Bach integraal op plaat vastlegde. In haar autobiografie beschreef ze hoe ze het nazisme en het communisme doorstond. In het kamp Terezín droeg ze de openingsmaten van een Sarabande van Bach als een talisman bij zich. Bij aankomst in Auschwitz werd ze van haar moeder gescheiden. Tijdens de paniek glipte het stukje bladmuziek uit haar vingers. Haar moeder zag het. Ze ontworstelde zich aan de bewakers, rende naar voren en plukte het papiertje vanuit de lucht. De poging om het aan haar dochter terug te geven mislukte, het papiertje verdween alsnog in de duisternis. De moeder werd daarop zonder pardon bij haar dochter in de truck geduwd. Beiden waren als door een wonder weer met elkaar verenigd.
9. In paradisum (Let us sleep now) uit War Requiem (Britten) - Peter Pears (tenor), Dietrich Fischer-Dieskau (bariton), Benjamin Britten (dirigent)
De in 1918 gesneuvelde Wilfred Owen was de beroemdste oorlogsdichter van zijn generatie. Britten gebruikte Owens poëzie voor het War Requiem. Het gedicht Strange Meeting spreekt van een denkbeeldige verzoening tussen twee gesneuvelde soldaten, die kort daarvoor elkaar naar het leven hadden gestaan. De zinsnede ‘Let us sleep now’ vermengde Britten met het latijnse In paradisum (‘Mogen de engelen u naar het paradijs geleiden’), de slotwoorden van de traditionele dodenmis. Zo’n verzoeningspoging was destijds te veel voor de Sovjet autoriteiten. Vandaar dat de Russische sopraan Vishnevskaya niet mee mocht doen met de première in 1962.
Samenstelling en tekst - Hans Jacobi
Vormgeving - Judith de Rond
