Wals, polka, galop en quadrille. Dat is de dansmuziek van de 19e eeuw, het Sissi-tijdperk met prachtig zwierende hoepelrokken in schitterende balzalen. Keizer Franz Joseph regeerde in Wenen over het Habsburgse rijk. In de Weense balzalen regeerden de walsenkoningen, eerst Johann Strauss sr. (vader) en later Johann Strauss jr. (zoon). Zij verzorgden de dansmuziek. Lichte muziek, aldus de kritische klassieke muziekliefhebber. Maar wie denkt dat de serieuze componisten uit die tijd massaal neerkeken op de familie Strauss, heeft het mis. Componisten als Berlioz, Wagner, Verdi en Brahms hebben allemaal hun bewondering geuit. Op de passie en de verve, de ritmische precisie waarmee het beroemde Strauss-orkest speelde. Of op dat monumentale bouwwerk binnen de dansmuziek dat door de familie Strauss tot ongekende hoogte werd gebracht: de wals. Een orkeststuk in driekwartsmaat van zo’n 10 minuten lang, vol prachtige meeslepende melodieën, boeiende harmonie en uitdagende instrumentatie. Het leverde vader en zoon tot op de dag van vandaag de titel Walsenkoning op.
De muziek van de familie Strauss, en met name die van Johann Strauss jr., is nog steeds geliefd. Zowel bij fans van André Rieu, als bij een culturele elite die bereid is zich blauw te betalen om het prestigieuze Weense Neujahrskonzert bij te wonen. Op Nieuwjaarsdag voeren de Wiener Philharmoniker onder leiding van internationaal gevierde gastdirigenten standaard werken uit van de familie Strauss. Wie geen kaartje heeft kunnen bemachtigen, kan het concert buiten op schermen bekijken. Miljoenen mensen in tientallen landen bekijken het concert thuis live op de televisie. Zo zorgt de muziek voor verbinding tussen heel veel verschillende mensen. Van Stanley Kubrick tot Monty Python, van balletten en films tot games, de muziek van Johann Strauss jr. is overal te horen en vormt altijd weer een inspiratiebron voor nieuwe generaties kunstenaars en entertainers. Tijd voor een ode aan de beroemdste telg uit de familie Strauss.
Nonnenkoor uit Casanova (J. Strauss jr.) - Cristina Deutekom
We beginnen deze playlist met een van de meest geliefde werken van Strauss… dat eigenlijk niet helemaal van hem is en pas 29 jaar na zijn dood voor het eerst opgevoerd werd. De operette Casanova (1928) bestaat voornamelijk uit opnieuw gearrangeerde muziek van de in 1899 overleden Strauss. In het bekende Nonnenkoor werden twee walsmelodieën (op.68 en op.381) van Strauss verwerkt. Dat het geen ‘original Strauss’ is, kan je horen: aan de instrumentatie, maar vooral aan het trage ritme van de wals. Die trage wals is typisch voor het begin van de 20ste eeuw. Het ademt een sfeer van nostalgie. Het verlangen naar een tijd die voor altijd verloren was.
Galop 'Bruder Halt' (Joseph Lanner) - Ensemble Wien
Seufzer-Galop (J. Strauss sr.) - Biedermeier Ensemble Wien
Toen Johann Strauss jr. in 1825 geboren werd, werkte zijn vader nauw samen met de violist en componist Joseph Lanner. Vader Strauss had zich een paar jaar daarvoor aangesloten bij het trio van Lanner, dat dansmuziek verzorgde in de kleine tavernes van Wenen. Maar de behoefte aan dansmuziek groeide. De ene na de andere danszaal werd geopend en uiteindelijk werden Lanner en vader Strauss beiden dirigent van hun eigen dansorkest. Het Strauss-orkest repeteerde bij de kleine Johann thuis. De muziek van Lanner en zijn vader vormde hem als componist - erkende hij later.
Vader Strauss was vaak op tournee met zijn orkest. Langzamerhand vervreemdde hij van zijn gezin, zeker nadat hij bij zijn maîtresse was gaan wonen. Hij was een strenge vader. Voor zijn drie zoons had hij respectabele carrières in gedachten als bankier, militair of diplomaat. Zijn vrouw dacht daar anders over en liet de jonge Johann stiekem viool- en harmonielessen volgen. Toen zijn ouders in 1844 scheidden, was Johann klaar om zijn eigen dansorkest te beginnen en als componist te debuteren, met succes.
Radetzky-Marsch (J. Strauss sr.) - Band of the Blues and Royals
Naast leiders van een dansorkest waren vader en zoon Strauss dirigent van een militaire kapel. Overbekend is de mars die vader Strauss tijdens de revolutiegolf van 1848 componeerde ter ere van generaal Radetzky. Johann Strauss sr. stierf een jaar later op 45-jarige leeftijd aan roodvonk. De leden van zijn orkest werden toegevoegd aan het orkest van zijn zoon.
Wals ‘An der schönen, blauen Donau’, versie met mannenkoor (J. Strauss jr.) - Slowaaks Filharmonisch Koor & Radio Symfonieorkest, Jerome Cohen (dirigent)
Sinds 1847 onderhield Johann Strauss jr. goede contacten met de Wiener Männergesang-Verein. Zijn beroemdste wals An Der Schonen Blauen Donau (1867) werd oorspronkelijk gecomponeerd voor dit koor als… carnavalslied:
Wiener, seid froh…
Oho, wieso?
No-so blickt nur um -
I bitt, warum?
Ein Schimmer des Lichts
Wer seh’n noch nichts!
Ei, Faschung ist da!
Ach so, na ja.
Pas toen Strauss de wals in zijn instrumentale versie speelde op de Wereldtentoonstelling in Parijs, werd het stuk wereldberoemd. In de 20ste eeuw kreeg het een iconische status. Het is te horen in de Netflix-serie Squid Games. Stanley Kubrick gebruikte het voor zijn film 2001: A Space Odyssey. Monty Python maakte een ‘exploding version’… om maar een paar toepassingen te noemen.
Pizzicato-Polka (Josef Strauss & Johann Strauss jr.) - Academy of St. Martin-in-the-fields, Neville Marriner (dirigent)
Polka 'Die Libelle' (Josef Strauss) - Boedapest Festival Orkest, Iván Fischer (dirigent)
Wals 'Geschichten aus dem Wienerwald' (J. Strauss jr.) - Wiener Philharmoniker, Daniel Barenboim (dirigent)
Het leven van een dansorkestdirigent was zwaar, zeker als je met enige regelmaat op tournee ging. Je maakte lange nachten. In 1853 kreeg Johann een burn-out. Hij moest rust nemen en vroeg zijn broer Josef om de leiding van het orkest over te nemen en composities te verzorgen. Heel veel zin had Josef daar niet in. Hij was ingenieur, had boeken geschreven over wiskundige onderwerpen, een straatveegmachine uitgevonden, maar hij gaf gehoor aan zijn broers verzoek. Dat was het begin van een familiebedrijf, waaraan uiteindelijk ook de derde broer Eduard zou deelnemen.
Josef was bijzonder getalenteerd. Er ontstond een broederlijke rivaliteit tussen hem en Johann. Een meesterwerk van de een werd beantwoord met een meesterwerk van de ander. De harmonie en orkestratie waren zo verfijnd, dat veel van deze werken het goed deden als luistermuziek in de concertzaal of tijdens openluchtconcerten. Zo werden de broers steeds minder afhankelijk van hun werk in de balzaal. In 1870 stortte Josef in tijdens een concert. Hij zou niet meer bij bewustzijn komen. Hij stierf op 42-jarige leeftijd, waarschijnlijk aan een hersentumor.
So Muss Allein Ich Bleiben uit Die Fledermaus (J. Strauss jr.) - Anneliese Rothenberger, Wiener Symphoniker, Willi Boskovsky (dirigent)
Als Flotter Geist uit Der Zigeunerbaron (J. Strauss jr.) - Fritz Wunderlich
Toeval of niet, na de dood van zijn broer Josef maakte Johann de overstap naar het theater om operettes te componeren. De mooiste melodieën verwerkte hij later in dans- of marsmuziek. Dat dan weer wel. Hij had echter geen neus voor goede teksten en veel van zijn operettes zijn vergeten.
Die Fledermaus (1874) wordt wel zijn grote meesterwerk genoemd in het genre. Zelden neemt een operette de burgerlijke moraal zo direct op de hak. In het fragment dat hier te horen is, neemt een op het oog fatsoenlijke dame op dramatische wijze afscheid van haar echtgenoot. Hij moet een paar dagen de cel in wegens het beledigen van een ambtenaar. Ze zal hem bij de maaltijden moeten missen: ‘Zum Rindfleisch, wie zur Suppe, zum Braten - keinen Mann!’ Beiden hebben ondertussen hun eigen plannen. Hij wil eerst nog een nachtje feesten met mooie dames, voordat hij zich bij de gevangenis meldt; zij heeft een afspraak met een voormalige minnaar.
Wals 'Frühlingsstimmen', versie met sopraan (J. Strauss jr.) - Sumi Jo
Kaiserwalzer (J. Strauss jr.) - Berliner Philharmoniker, Herbert von Karajan (dirigent)
De walsen Frühlingsstimmen (1883) en Kaiserwalzer (1889) werden niet voor de balzaal gecomponeerd, ook al konden ze er wel voor gebruikt worden. Het zijn zogenaamde concertwalsen, gecomponeerd om naar te luisteren. Frühlingsstimmen werd voor het eerst uitgevoerd in een theater in de versie voor coloratuursopraan. De Kaiserwalzer werd gecomponeerd voor de opening van een concertzaal in Berlijn.
In 1878 overleed de vrouw van Johann. Hij zou nog twee keer trouwen. Om te scheiden van zijn tweede vrouw gaf hij zijn Oostenrijkse staatsburgerschap op, bekeerde zich tot het protestantisme en werd officieel staatsburger van het hertogdom Saksen-Coburg en Gotha. Hij zou er nooit wonen. Johann Strauss jr. stierf in 1899 aan een longontsteking als een van de meest gevierde componisten van zijn tijd.
Samenstelling en tekst – Corien Pull
Vormgeving – Judith de Rond
