Zullen kunst en politiek elkaar ooit begrijpen? Van Plato wordt gezegd dat hij de dichters uit zijn ideale staat wilde bannen, vanwege hun gebrek aan realiteitszin. Constant Nieuwenhuijs droomde eveneens van een samenleving zonder kunstenaars. Maar bij hem was dat juist omdat in zijn utopische Babylon iedereen een kunstenaar zal zijn. De kortstondige minister van cultuur Gerardus van der Leeuw veroorzaakte na de oorlog irritatie omdat hij de culturele verheffing van het volk van bovenaf wilde opleggen. Een dergelijke invloed van het bestuur op de kunst ging velen te ver. En zo zijn er ontelbaar veel voorbeelden te noemen van hoe het wringt tussen kunst en politiek.
Live at Ramallah, Nimrod van Elgar
Luchtfietsers, al die kunstenaars! Toch zijn er wel degelijk musici die de muziek als een realistisch leermodel zien voor de maatschappij en de politiek. Neem de pianist en dirigent Daniel Barenboim, in 1942 geboren in Buenos Aires. Hij was een wonderkind die al op zevenjarige leeftijd optrad als pianist. In Argentinië behoorde de familie tot de joodse minderheid. De familie besloot daarom naar Israël te emigreren, om het veelbelovende talent meer ruimte te geven. In 1954 maakte de jonge Barenboim in Salzburg kennis met de pianist Edwin Fischer en de dirigent Wilhelm Furtwängler. Deze legendarische figuren werden zijn grote voorbeelden. Ook studeerde hij bij de beroemde pedagoge Nadia Boulanger.
Ludwig van Beethoven - Ode an die Freude (Symfonie nr.9)
In de jaren zestig was Barenboim actief in Londen. Hij dirigeerde enige jaren het English Chamber Orchestra. Hij musiceerde tevens met Pinchas Zukerman (viool), Itzhak Perlman (viool) en Jacqueline Du Pré (cello). Met Du Pré trad hij in het huwelijk. Barenboim ontwikkelde zich eveneens als operadirigent. Zo dirigeerde hij in de jaren tachtig de grote Wagner opera's in Bayreuth. Hij was volgens eigen zeggen niet de eerste dirigent die de beruchte (want antisemitische) Wagner in Israël dirigeerde. Niettemin was er een schandaal toen hij in 1981 in Jeruzalem het publiek voorstelde om het Vorspiel van Tristan und Isolde als toegift te laten horen. Wat volgde was een felle discussie. Meerdere bezoekers verlieten de zaal. Maar er was ook een staande ovatie.
Richard Wagner - Vorspiel Tristan und Isolde
Voor Barenboim is de muziek al bijna een politieke theorie, waarmee je zelfs het conflict tussen Palestijnen en Israëliërs zou kunnen oplossen, of tenminste inzichtelijk zou kunnen maken. Muziek is immer inclusief en non-discriminatoir. Natuurlijk kent de muziek conflicten en tegenstellingen. Juist daarom kan de muziek ons leren hoe stem en tegenstem elkaar verdragen. Zo zouden volgens Barenboim ook Israëliërs en Palestijnen kunnen samenleven in een gemeenschappelijke regio.
Barenboim en Bruckners Negende met Chicago Symphony Orchestra
Zou het echt? Is het werkelijk voorstelbaar dat al die facties, van de Knesset tot Hezbollah en Hamas, zich iets laten gezeggen door de muziek van Barenboims favoriete componisten? Waarschijnlijk niet. Maar dat wil nog niet zeggen dat een militaire oplossing van het conflict meer kans van slagen heeft. Barenboim geeft toe dat hij de situatie niet bekijkt als politicus, maar als humanist. Juist in zijn kunstenaarschap vindt hij de rechtvaardiging om iets over de situatie te zeggen. Het is de muziek die Barenboim hoop geeft. ‘Want voor een symfonie van Beethoven, Mozarts Don Giovanni en Wagners Tristan und Isolde geldt dat alle mensen gelijk zijn’, aldus Barenboim.
Pierre Boulez door het West-Eastern Divan Orchestra (Le Marteau sans Maître)
Dat het Barenboim ernst is, blijkt wel uit het feit dat hij waarschijnlijk de enige Israëliër ter wereld is met eveneens een Palestijns paspoort. Zijn meest indrukwekkende wapenfeit is het orkest dat hij samen met de Palestijns-Amerikaanse schrijver Edward Said oprichtte. Dit West-Eastern Divan Orchestra bood de gelegenheid aan Israëlische en Arabische jongeren om samen klassieke muziek uit te voeren. Deze jongeren hoeven het niet met elkaar eens te zijn, zolang men elkaar maar serieus neemt en naar elkaars verhalen luistert. ‘Ieder lid van dit orkest, ongeacht zijn of haar afkomst, toont een grote hoeveelheid moed en begrip om hier aan deel te nemen’, aldus Barenboim: ‘Ik beschouw hen als pioniers van een nieuwe visie met betrekking tot het Midden-Oosten.’
Ramzi Aburedwan - Reflections of Palestine
Barenboim vertelt het verhaal van Ramzi Aburedwan, die opgroeide in een vluchtelingenkamp in Ramallah. Als kind gooide hij stenen naar de Israëlische soldaten. Van zoiets als de klassieke muziek had hij geen idee. Hij had nog nooit een Westers muziekinstrument gezien of gehoord. Toen hij via via in aanraking kwam met een altviool, begreep hij al snel dat dit hem de mogelijkheid bood om aan het troosteloze vluchtelingenkamp te ontkomen. Musici van het lokale conservatorium (het latere Edward Said National Conservatory of Music) lieten hem klassieke kamermuziek horen. Ramzi werd begeesterd door de veelstemmige muziek, met meerdere melodieën tegelijkertijd. Hoe anders was dit dan de (heterofone) Arabische volksmuziek. Ramzi kreeg de mogelijkheid om zich in de VS verder te ontwikkelen, hoewel hij nog maar een jaar de altviool bespeelde. Tijdens een festival in New Hampshire oefende hij maarliefst 12 uur per dag. Tegenwoordig is het zijn ideaal om zoveel mogelijk kinderen in contact te brengen met muziek, in de hoop dat het ook hun leven zal veranderen.
(HJ)
