De muziek die zigeuners in eigen kring maken is vooral vocaal, maar voor het gewone publiek meestal instrumentaal. Bij het optreden in herbergen, trouwerijen en andere feesten maken de zigeuners zich de lokale volksmuziek eigen en voegen daar hun bijzondere manier van spelen aan toe. De vertolkingen van zigeunermusici zijn vol emotie, met veel improvisaties, tempowisselingen en oriëntaalse samenklanken en versieringen.
Roma volkslied – Delem delem - Kal
Dit lied werd in 1971 tijdens het eerste internationale Romani congres uitgeroepen tot volkslied van de Roma. De tekst, die de zigeunervervolging beschrijft, werd in 1969 geschreven op een melodie van een liefdeslied van Servische Roma. Het lied wordt ook wel op andere manieren geschreven: Djelem, Gelem, Dzelem en Jelem.
“Op mijn zeer lange weg kwam ik veel gelukkige Roma tegen. Oh Roma, waar komen jullie vandaan met tenten op gelukzalige wegen? Refrein: Oh Roma, oh kinderen!”
India: Run jun yale - Musafir
Oorspronkelijk komen de zigeuners uit India. Hun zigeunertaal Romanes is verwant aan het Sanskriet en vermengd met Perzische en Arabische elementen. Vanuit India waaierden de zigeuners via het Midden-Oosten uit naar andere werelddelen, waaronder naar Europa. Tablaspeler Hameed Khan vormde de groep Musafir met zigeuners uit Rajasthan. In deze regio in het noordwesten van India wonen nog veel nomadische stammen en zigeuners met speciale beroepen: smid, smokkelaars, poppenspelers, slangenbezweerders, acrobaten, enzovoort.
Turkije: Fasulye - Burhan Oçal & Istanbul Oriental Ensemble
De musici in het Ottomaanse rijk waren meestal zigeuners, omdat het in bepaalde islamitische stromingen verboden was zelf muziek te maken. Het islamitische rijk veroverde ook grote delen van Europa. Op die manier zwierven de meereizende zigeuners uit over Oost-Europa en gingen daar een belangrijke rol spelen in de muziekwereld.
Macedonië: Hajri ma te dike - Esma Redzepova
De Macedonische zangeres Esma Redzepova werd wel de zigeunerkoningin genoemd. Met rauwe kracht en veel emotie zingt ze hier het hartverscheurende lied Hajri ma te dike (Ik vervloek je, moeder). Dit is een voorbeeld van een louter gezongen lied voor eigen kring. Die bestonden vaak uit langzame klaagliederen of juist snelle liederen begeleid met tongklakken en scanderen van lettergrepen.
Servië: Baro biav - Boban & Marko Markovic & Jelena Markovic
In Macedonië en Servië vormen veel zigeuners brassbands die optreden bij feesten. Hier vertolkt bandleider en trompetspeler Boban Markovic met zijn band, zoon Marko (trompet) en nicht Jelena (zang) het lied Baro biav (Grote bruiloft). De ‘koning van de Balkantrompet’ Boban won maar liefst vijf keer de prestigieuze eerste prijs op het Guca trompetfestival in Servië.
Roemenië: Doina si balasenca - Fanfare Ciocarlia
Roemenië staat bekend om haar felle en beweeglijke melodieën met uitgesproken dansritmes. Voornamelijk dansmuziek dus. De Roemeense zigeunerbrassband Fanfare Ciocarlia staat bekend om haar snelle energieke muziek met complexe ritmes en supersnelle staccato solo’s op trompet, klarinet of saxofoon. Het nummer begint met een langzame doïna met klagelijke melodieën en lang uitgetrokken noten. Maar al snel loopt het uit op een energiek feestje.
Roemenië: Dumbala dumba - Taraf de Haïdouks
Ook Taraf de Haïdouks is een echte dorpsband uit Clejani, gewend om – in wisselende bezettingen - regelmatig op te treden op bruiloftsfeesten in de regio. Net als Fanfare Ciocarlia werden deze bands ontdekt door westerse musici of etnomusicologen. Die waren zo enthousiast dat ze zorgden dat ze in westerse landen konden optreden.
Hongarije: Bulgar cigany horo - Kálmán Balogh
De Hongaar Kálmán Balogh is een meesterlijke bespeler van de cimbalom. De cimbalom is een citer afgeleid van het hakkebord. Voor een luidere klank ontwikkelde eind 19e eeuw de firma Schuna in Boedapest een grotere en zwaardere klankkast, een aantal bassnaren en demper. Het is een moeilijk instrument om te bespelen. Elke toonsoort heeft zijn eigen ligging. En ook de slagtechniek is moeilijk: akkoorden spelen met twee hamertjes tegelijk.
Hongarije: Racz’s tune; Slow csardas; Devil csárdás - Sándor Déki Lakatos
In een Hongaars restaurant bestaat een zigeunerensemble gewoonlijk uit de basisbezetting viool, cimbalom en contrabas. De violist is de orkestleider en solist. Hij bepaalt de melodie, toonsoort en het tempo. De begeleiders volgen de solist vaak met een ‘afterbeat’. De Lakatos-familie is een bekende naam van een zigeunerfamilie. Hier een driedelig nummer van violist en orkestleider Sándor Déki Lakatos.
Tsjechië – La chemise noire - Vera Bílá
De Tsjechische zangeres Vera Bílá groeide op in armoede in een krottenwijk. Tegen de wens van haar familie in koos ze voor een carrière in de muziek, omdat muziek haar leven betekenis gaf. Ze was een kleine, gezette vrouw met een diepe krachtige stem. Met haar band Kale creëerde ze een moderne sound. Ze combineerde Romani teksten met swingende latin en rumba gitana.
Rusland – Sare patrya - Loyko
Eind 18e eeuw tijdens het rijk van tsarina Catharina de Grote werden zigeuners populaire uitvoerders. Russische zigeunermuziek bestond vaak uit zanggroepen met begeleiding van tokkelinstrumenten (gitaar, balalaika). Oorspronkelijke boerenliederen werden verrijkt met uitbundige versieringen, oriëntaalse klanken, opzwepende ritmes en het uiten van felle kreten. Na de revolutie van 1917 vluchtten veel zigeuners omdat ze vervolgd werden als collaborateurs met de bourgeoisie.
Spanje: Canastera - Camarón & Paco de Lucía
De zuid-Spaanse streek Andalusië werd eeuwenlang overheerst door de Moren uit Noord-Afrika. De cante flamenco komt voort uit de Arabische zang: lange oriëntaalse melismen en emotionele uitbarstingen. De flamenco ontwikkelde zich tot een genre met een virtuoze gitaarbegeleiding. De legendarische zanger Camarón de la Isla was het zesde kind uit een zigeunerfamilie met acht kinderen. Van zijn oom kreeg hij de bijnaam El Camarón (‘de garnaal’) vanwege zijn roodblonde haar, magere lichaamsbouw en lichte huid. De introverte Camarón zong echter met bijzondere passie en duende. Van beroep was zijn moeder mandenmaakster: canastera.
Frankrijk: Rumba do vesou - Thierry “Titi” Robin
In Zuid-Frankrijk ontwikkelde zich de rumba gitana, een mengeling van flamenco, Noord-Afrikaanse en Cubaanse muziek met virtuoze gitaristen. De Gipsy Kings zijn hiervan een populair voorbeeld. Een meer folk-achtige benadering komt van de zigeunermusicus Thierry “Titi” Robin, een gitarist en luitspeler die op originele wijze cross-culturele samenwerkingen aangaat.
Frankrijk: Djangology - Django Reinhardt & Stéphane Grappelli
Een historische opname met de legendarische ‘manouche’ ofwel Sinti-gitarist Django Reinhardt. Door een brand in zijn caravan verbrandden enkele vingers van zijn linkerhand, waarna hij een eigen speelstijl ontwikkelde. Samen met violist Stéphane Grappelli vormde hij in 1931 de Quintet Hot Club de France. Dat kwintet speelde gipsy jazz.
Nederland – Gipsy summer – The Rosenberg Trio
De Nederlandse groep The Rosenberg Trio is schatplichtig aan de gipsy jazz van Django Reinhardt. Dit Brabantse zigeunertrio bestaat uit sologitarist Stochelo Rosenberg, ritmegitarist Nous’che Rosenberg en contrabassist Nonnie Rosenberg. Het virtuoze trio speelt op talrijke internationale jazzfestivals jazz manouche of gipsy jazz en verbreden soms hun oeuvre met klassiek, pop en bossa nova in gypsy swing stijl.
Samenstelling en tekst: Sandra van de Putte
Grafische vormgeving: Judith de Rond
Beeld: Albumhoes KBX1197
