De oktoberrevolutie had veel ergere consequenties dan Rachmaninovs verjaardag. De revolutionairen hadden in 1917 zijn geliefde landhuis in Ivanovka met de grond gelijk gemaakt. Hier had de componist het grootste deel van zijn oeuvre gecomponeerd. De Rachmaninovs gingen in ballingschap. In New York werd de landelijke sfeer van Ivanovka herschapen, met Russische gewoontes, Russische bedienden en Russische gasten. Van Rachmaninovs uitmuntende carrières - componist, pianist, dirigent - bleef voorlopig alleen die van concertpianist over. Dankzij de ontwikkeling van opnametechnieken kon hij een indrukwekkende discografie opbouwen.
Deze playlist laat muziek van Rachmaninov horen. Aan het veeleisende Derde Pianoconcert (bekend van de film Shine) gaan we helaas voorbij, omdat dat de playlist wel erg lang zou maken. Ook laten we de parodie schieten die de punkgroep Pussy Riot maakte van Rachmaninovs Ave Maria. Het contrast met Rachmaninovs eigenlijke muziek is te groot. We komen wel op de kwestie terug, want ook Rachmaninov wist destijds politiek van zich af te bijten.
Vocalise op.34, nr.14 - Clara Rockmore (theremin)
Wie in de wonderschone Vocalise geen componist van formaat herkent moet wel een hart van steen hebben. Toch schreef de gezaghebbende Grove's Dictionary in 1954 tot eigen schande: 'Het enorme populaire succes dat enkele van Rachmaninovs composities tijdens zijn leven hadden zal niet blijvend zijn...' Dat was dus te voorbarig. Van de Vocalise horen we hier een zeldzame uitvoering op een sprookjesachtig elektronisch instrument, de theremin.
Prelude op.3 nr.2 - Wibi Soerjadi (piano)
Volle akkoorden, als sonore klokken of oeroude koorzang. De meeste componisten hebben wel zo'n stuk waarmee hun populariteit definitief gevestigd werd. Voor Rachmaninov was dat de Prelude op.3 nr.2 (1892), die hij kort na zijn afstuderen componeerde. Het was misschien wel het eerste stuk waarin zijn volwassen stijl zich definitief openbaarde. Zelf vond hij het een opgave dat hij het iedere keer weer als toegift moest spelen.
Eerste deel uit Pianoconcert nr.2 - Daniil Trifonov (piano)
De première van Rachmaninovs Eerste Symfonie liep uit op een totale mislukking. De slechte ontvangst was mede te wijten aan dirigent Glazoenov, die mogelijk dronken was. Rachmaninov hield er een zenuwinzinking aan over, waarvoor hij onder hypnose ging bij de arts Nikolai Dahl. Het intens weemoedige Tweede Pianoconcert was de vrucht van Rachmaninovs herstelde vertrouwen. Hij droeg het op aan Dahl.
Allegro molto uit Symfonie nr.2 - Mariss Jansons (dirigent)
Ook in de Tweede Symfonie horen we van die breed stromende melodieën, waarbij commentatoren het al gauw over de Russische ziel hebben. Deze keer kiezen we niet het bekende Adagio met zijn mooie klarinetmelodie. Ook het Scherzo is de moeite waard. Al was het maar omdat het openingsmotief verwijst naar het sombere Dies Irae (Dag van toorn) van de katholieke dodenmis. Rachmaninov heeft dit Dies Irae vaak geciteerd, van het symfonische gedicht Dodeneiland (1909) tot zijn laatste werk, de Symfonische Dansen (1940).
Eerste deel uit De klokken - Vladimir Ashkenazy (dirigent)
Bij Rachmaninov denken we al gauw aan pianomuziek. Hij schreef echter ook belangrijke koorwerken en theatermuziek. De Klokken is een cantate met symfonische allure, naar een gedicht van Edgar Allen Poe. Rachmaninov maakte voor zijn toonzetting gebruik van een Russische bewerking van Konstantin Balmont, die Poe's sonore klankexperiment wist om te zetten in gelijkwaardig Russisch. De tekst schildert de vier stadia van het menselijk leven aan de hand van vier typen klokken: zilveren sleebellen, gouden bruiloftsklokken, koperen alarmklokken en ijzeren doodsklokken. Van dit alles klinkt hier het vederlichte eerste deel.
Ave Maria uit Vespers op.37 - Lege Artis Kamerkoor
De Vespers vormen een sleutelwerk in Rachmaninovs oeuvre. Hij waagde er zich mee op het gespecialiseerde terrein van de Russisch-orthodoxe koormuziek. Het Ave Maria uit de Vespers is in 2012 geparodieerd door de Russische punkband Pussy Riot. De protestactie richtte zich tegen de herbenoeming van president Poetin. Leden van de band drongen toen de Christus Verlosserkathedraal in Moskou binnen om in kleurrijke kledij op en neer te springen voor het altaar. Hoewel de beveiliging meteen ingreep, waren er toch genoeg beelden voor de provocerende clip: Punk prayer: Moeder Gods, verdrijf Poetin. De actie leidde tot veel verontwaardiging, niet in het minst vanwege de draconische straffen die erop volgden. Misschien had Rachmaninov de protestactie wel prachtig gevonden. Ook hij stak zijn nek uit toen hij zich in 1931 in de New York Times uitsprak tegen de toenmalige Sovjetpolitiek. Het kwam hem op een felle reactie vanuit Moskou te staan, gevolgd door een tweejarig verbod van zijn muziek in de Sovjet-Unie.
Etude-Tableau op.39 nr.5 - Vladimir Horowitz (piano)
Dit adembenemende stuk horen we hier in een historische uitvoering van Vladimir Horowitz, live gespeeld in Carnegie Hall. De in Oekraïne geboren Horowitz had Rusland in 1925 verlaten voor Berlijn. In 1928 maakte hij zijn Amerikaanse debuut in New York. De Etudes-Tableaux behoren tot de laatste stukken die Rachmaninov voltooide in Ivanovka, voordat hij Rusland verliet. Zoals gezegd is het huis in 1917 verwoest door de revolutionairen. Veel later is het weer herbouwd.
Wals op.64 nr.1 van Chopin - Sergej Rachmaninov (piano)
Rachmaninov ontwikkelde zich in de VS tot tot een pianist van de hoogste rang. Zijn Tweede en Derde Pianoconcert speelde hij geregeld, naast allerlei kleingoed en arrangementen van hemzelf en anderen. Rachmaninovs omvangrijke discografie is een hoogtepunt in de muziekgeschiedenis. Zijn voor de eeuwigheid vastgelegde pianospel is puntgaaf. Hij zag er dan ook nauwlettend op toe dat mislukte masters vernietigd werden. Radio-uitzendingen van live opnames stond hij niet toe.
Variatie nr.18 uit Rapsodie op een thema van Paganini - Daniil Trifonov (piano)
Rachmaninov heeft meerdere huizen gehad in verschillende landen. De meeste van die huizen werden hem ook weer ontnomen door revoluties en wereldoorlogen. Niet al die huizen werden tot een Russische datsja omgevormd. In Zwitserland kocht hij een huis in de moderne stijl van de Bauhaus-beweging. Hier vond hij inspiratie voor latere composities als de Rapsodie naar Paganini (1934) en de Symfonische Dansen (1940, voltooid in de VS).
Prelude op.23 nr.5 - Vladimir Horowitz (piano)
Tijdens de tweede wereldoorlog waren veel Europese musici en schrijvers naar Los Angeles uitgeweken. Ook de filmindustrie had zijn aantrekkingskracht uitgeoefend. Rachmaninov voelde zich aangetrokken door het aangename klimaat van Zuid-Californië. In Beverly Hills kocht hij een huis met zwembad, tuin en ruimte voor een royale muziekkamer. Horowitz woonde vlakbij. Samen speelden ze voor vrienden en familieleden. Van die sessies is niets vastgelegd. Zelfs Rachmaninov en Stravinski kwamen in ballingschap nader tot elkaar, hoewel ze volslagen tegenpolen waren. Beiden deelden echter een Russisch verleden en een afkeer van de gestroomlijnde muziekwereld met managers, concertbureaus en gedoe rond royalties.
Tekst en samenstelling: Hans Jacobi
Vormgeving: Judith de Rond
Illustratie: Wikipedia
