Is de muziek niet een wonder? Hoe komt het dat we zoveel genoegen beleven aan geluid? Is er iets curieuzers dan dit? Of is het alleen maar een stomtoevallig bijproduct van onze evolutie? De psychiater Hans Henkemans kwam met een slim antwoord.
In de jaren '50 was Hans Henkemans een succesvol componist en concertpianist. In de jaren zestig - toen alles anders moest - roerde hij zich het debat over de Nederlandse muziekcultuur. Henkemans nam een behoudend standpunt in, ter verdediging van de menselijke emotie. Experimentele muziekvormen (seriële muziek, elekronische muziek) zouden volgens hem anders benoemd moeten worden, namelijk als 'soniek'. Deze muziekvormen waren immers zo abstract dat volgens Henkemans de menselijke emotie erbij inschoot. Vanwege zijn gezondheid stopte Henkemans in 1969 met zijn pianocarrière. Hij bleef echter actief als componist en psychiater.
-An die Musik van Schubert (gereproduceerd op de omslag van Henkemans’ proefschrift)
Henkemans had dus ook een psychiatrische praktijk. In 1981 promoveerde hij in de geneeskunde op het onderwerp 'Sublimatie-stoornissen bij kunstenaars'. Het is een taaie problematiek, bovendien zwaar doorspekt met ouderwetse Freudiaanse termen. Feitelijk gaat het hier over kunstenaars bij wie de creativiteit niet meer wil lukken: de schrijver heeft een writer’s-block, de violiste verkrampt, de componist voelt zijn inspiratie wegebben. Het is dan aan de psychoanalyticus om te duiden door welke psychische blokkades dit komt.
-Henkemans speelt Debussy
We gaan niet verder in op deze materie, daarvoor is het te specialistisch. Het proefschrift heeft echter een interessant ‘bijproduct’. Om de patiënt te kunnen genezen moest Henkemans kunnen formuleren wat een geslaagd creatief product inhoudt. De arts moet immers een standaard hebben om te kunnen bepalen wanneer een patiënt genezen is. Henkemans moest dus iets bedenken om het magische effect van de muziek in een definitie te vangen, ga er maar aanstaan. Zijn muziek is immers niet uw of mijn muziek. We hebben er allemaal wel ideeën over, maar we vinden ook allemaal iets anders.
-Concert voor viool en orkest, 1950 van Henkemans
Henkemans zei het als volgt: ‘Muziek is die vorm van georganiseerd geluid, die de determinerende functie van het gehoor uitschakelt.’ De definitie is minder ingewikkeld dan het lijkt. Er staat maar één moeilijk woord in, namelijk ‘determineren’. En dit betekent simpelweg dat je de herkomst van iets wil weten. Word je gehinderd door een irritant geluid, dan helpt het je om vast te stellen dat het om een boormachine gaat. Je weet dan tenminste dat je bij de buren kunt aanbellen om te vragen hoe lang dat rotgeluid nog doorgaat. In de muzikale beleving vervalt die ‘uitzoek’-functie. Als je van muziek geniet, dan denk je niet van: dat is een viool, dat is een gitaar, dat is een sonatevorm. Maar waarom eigenlijk? En waarom vinden we dat prettig?
-Wiegenlied: Schlafe, schlafe, holder süsser Knabe van Schubert
Henkemans legt het als volgt uit. Bij het zeer jonge kind ontwikkeld het vermogen om geluiden te kunnen onderscheiden zich vermoedelijk pas na zo’n zes maanden. Waarschijnlijk neemt het kind al in de baarmoeder geluiden waar, waaronder de hartslag van de moeder. Het kind heeft uiteraard geen idee waar dat geluid vandaan komt. Het is er simpelweg. Het geluid valt hierdoor samen met wat de stamvader van Henkemans vakgebied - Sigmund Freud - benoemde als het ‘oceanische gevoel’: de paradijselijke oerbeleving van de zuigeling die alles als één ervaart.
You call someplace paradise, kiss it goodbye
Pas gaandeweg het eerste levensjaar neemt het vermogen tot onderscheiding toe. Henkemans wijst erop dat het kind tegelijkertijd het vermogen ontwikkelt om muziek als muziek te ervaren. Het kind – voor zover het een muzikale aanleg heeft – ontdekt hierdoor een mogelijkheid om zo nu en dan toch nog terug te kunnen keren naar het paradijs dat hij of zij in zijn/haar ontwikkeling juist achter zich heeft gelaten. Ook bij latere ontwikkelingen kan zo’n ‘escape of reality’ een aangename uitvlucht zijn. ‘Count your blessings in disguise’, zo luidt het motto dat Henkemans aan zijn proefschrift meegaf. De mens doet er echter lang over om volwassen te worden, het kan op allerlei punten mis gaan. En dat waren dus die patiënten die Henkemans op zijn spreekuur kreeg.
Music was my first love and it will be my last.
Music of the future and music of the past
-Music (was my first love) van John Miles
(HJ)
