Basiscollectie klassiek - De symfonieën van Vaughan Williams

In 2022 is het 150 jaar geleden dat Ralph Vaughan Williams werd geboren. Hij werd de belangrijkste Britse componist van zijn generatie, zoals Elgar dat voor hem was en Britten dat na hem zou worden. Orkestwerken als de Fantasia on a theme by Thomas Tallis, The lark ascending en Five variants of Dives and Lazarus zijn tot op de dag van vandaag populair.

Men herkent in zijn muziek een mengeling van nostalgie en liefde voor de natuur. Denk aan Sussex en de Cotswolds, met idyllische dorpjes en cottages. Voeg een vleugje natuurmystiek toe, een je krijgt een fantasie-achtige wereld waarbij je heerlijk kunt wegdromen, net als bij Tolkien en Harry Potter. Tegenstanders veroordeelden deze muziek als de ‘cowpat’ (koeienvlaai) school. Het is echter maar de vraag in hoeverre dat beeld van nostalgie en landelijke zomeravonden klopt. Eén ding is zeker: de volksmuziek was Vaughan Williams' belangrijkste inspiratiebron.

Vaughan Williams componeerde negen symfonieën. Ze hebben wel iets van een wenteltrap: al stijgend zijn er wisselende, tegengestelde vergezichten. Laten we deze klim als uitgangspunt nemen.

-A sea symphony (1903-09)
De zee was een populair thema in de klassieke muziek aan het begin van de vorige eeuw. Het beroemdste voorbeeld is La Mer van Debussy. Maar ook Elgars Sea Pictures, Frank Bridge’s The Sea en Vaughan Williams’ A Sea Symphony (solisten, koor, orkest) behoren tot deze categorie. Bij Vaughan Williams is de toon heroïsch en optimistisch: de zee als het symbool van veerkracht en vooruitgang. Het was juist dit optimisme dat geen stand hield na de ondergang van de Titanic en het aanbreken van de eerste wereldoorlog. De muziek is er echter niet minder om. Luister maar naar de overweldigende inzet: Behold, the sea itself.

-A London symphony (1918)
Ergens rond 1910 werkte Vaughan Williams aan een symfonisch gedicht over het grote Londen. Op aanraden van zijn vriend en collega Butterworth maakte hij er een grote symfonie à la Mahler van. Dat lukt niet helemaal. Vaughan Williams zou er nog zo’n twee decennia aan blijven sleutelen. Toch was destijds iedereen het erover eens dat Vaughan Williams mooi kon vertellen: van het stromen van de Theems, het ontwaken van de stad, Bloomsbury Square op een november namiddag, de roep van lavendelverkopers, de meer sinistere aspecten van het Londense nachtleven, etc..

-A pastoral symphony (1921)
Vaughan Williams gaf zijn Derde Symfonie de titel Pastoral Symphony mee. De titel zorgde voor veel verwarring. Al tijdens de première waren er collega componisten die zich vrolijk maakten over de veronderstelde Brits-agrarische invalshoek. Zo sneerde Peter Warlock dat de muziek klonk als een koe die over een hek uitkeek. Vaughan Williams deed zelf weinig om het misverstand weg te nemen. De muziek had namelijk te maken met herinneringen aan de loopgraven in Noord-Frankrijk tijdens de Eerste Wereldoorlog. En dat was iets waarover hij liever niet sprak.

-Job, a masque for dancing (1927-30)
Als God goed is, waar komt dan het kwaad vandaan? In het bijbelboek Job wordt deze vraag indrukwekkend in scène gezet, zonder overigens dat het tot een geruststellend antwoord komt. William Blake maakte gravures bij dit verontrustende verhaal. Een eeuw na Blake’s dood, in 1927, nam Vaughan Williams deze afbeeldingen als uitgangspunt voor een ballet. Job vormt een sleutelwerk in Vaughan Williams’ oeuvre, vanwege de ambivalentie tussen serene schoonheid en verwoestende agressie.

-Symfonie nr.4 (1931-34)
Agressieve ritmes, scherpe dissonanten. Na de ‘pastorale’ Derde kwam de Vierde symfonie als een schok. Waar ging het over? Een nieuwe oorlogsdreiging? Leed de componist soms aan een oorlogstrauma? Vaughan Williams deed niet aan zulke verklaringen. ‘Ik weet niet of het mij bevalt, maar dit is wat ik bedoel’, aldus de componist.

-Symfonie nr.5 (1938-43)
Niet veel mensen hebben een mistboog gezien. Het is alsof het mysterieuze begin van de Vijfde symfonie zo’n zeldzame mistboog oproept, als toegangspoort voor het mythische Avalon. Veel van die nobele grandeur was afkomstig uit Vaughan Williams’ opera The Pilgrim’s Progress, die toen nog niet in première was gegaan.

-Symfonie nr.6 (1944-47)
Ook de Zesde symfonie werd begroet als ‘oorlogssymfonie’. De tweede wereldoorlog was immers nog maar net voorbij, de koude oorlog was begonnen. De vreemde desolate finale riep associaties op met post-nucleaire verschrikkingen. De componist ontkende. Hij bracht de wonderlijke finale in verband met een bekend citaat uit The tempest van Shakespeare: ‘Van dromenstof zijn wij gemaakt’.

-Sinfonia Antartica (1949-52)
De Sinfonia Antartica (Zevende Symfonie) is het werk van een ware klanktovenaar. Het lijkt wel filmmuziek. En het was ook filmmuziek. De muziek was afkomstig uit de soundtrack voor de Britse speelfilm Scott of the Antarctic (1947-48). De thematiek sloot aan bij Vaughan Williams’ fascinatie voor heroïsche berusting, een thema dat hij in zijn latere symfonieën verder zou uitwerken. De Epiloog van de symfonie kreeg een motto mee uit het dagboek van kapitein Scott: ‘Ik betreur mijn reis niet... We namen risico’s, we wisten dat we ze namen; de feiten keerden zich tegen ons, en daarover hoeven we ons niet te beklagen.’

-Symfonie nr.8 (1953-56)
Het lijkt alsof er zich in Vaughan Williams' muziek een schokgolf heeft voortplant. De Derde en Vijfde symfonie zijn immers nobel van karakter. Terwijl de Vierde en Zesde juist grimmig zijn. In zijn latere symfonieën lijkt het alsof Vaughan Williams deze tegenstellingen met elkaar verzoent. Een mooi voorbeeld is de prachtige finale van de Achtste Symfonie. Het werd een experiment met uiteenlopende slagwerkinstrumenten. Met al dat slagwerk zou deze ‘Toccata’ een feestelijke uitsmijter moeten zijn. Dat is het ook wel, maar ergens toch ook weer niet. Luister maar hoe het voortdurend schommelt tussen majeur en mineur. Alsof de componist berusting vindt in een stoïcijns humanisme zonder illusies.

-Symfonie nr.9 (1956-58)
De Negende symfonie is een raadselachtig werk dat destijds wisselende reacties opriep. Stoïcijnse berusting en visionaire vergezichten wisselen elkaar af. De wonderlijke klankeffecten van drie saxofoons en een bugel maken het mysterie alleen maar groter.

(HJ)