Een Requiem of Missa pro defunctis is een katholieke mis die wordt opgedragen voor de overledenen. De mis klinkt tijdens het feest van Allerzielen (2 november), tijdens uitvaartdiensten en herdenkingsdiensten. In dit artikel bespreken we de meest geliefde requiems.
Op nummer één staat het Requiem van de tragisch, op 35-jarige leeftijd overleden Wolfgang Amadeus Mozart. Op zijn ziekbed was de Oostenrijkse componist koortsachtig bezig met het requiem, in opdracht van een anonieme opdrachtgever. Toen Mozart overleed was het stuk echter nog niet af. Maar Mozarts vrouw Constanze had dringend geld nodig. Na vergeefse pogingen van andere collega-componisten wist Mozarts leerling Franz Xaver Süssmayr de compositie te voltooien. Hoewel dus slechts een deel van het Requiem echt van Mozart is, draagt het wel onmiskenbaar zijn stempel. Het maakt de muziek niet minder overdonderend en ontroerend.
Mozart: Requiem KV.626 – Introïtus
Een katholieke mis bestaat zowel uit vaste als wisselende onderdelen. In de dodenmis vervallen de vaste onderdelen Gloria en Credo en blijven dus over: Kyrie, Sanctus en Agnus Dei. De dodenmis bevat onder andere de volgende bijzondere onderdelen: het ‘Requiem aeternam dona eis Domine’ (Heer geef hun eeuwige rust), Dies Irae (Dag van toorn), Domine Jesu Christe (Heer Jezus Christus) en Lux Aeterna (Eeuwig licht). Sommige componisten voegen daaraan het In Paradisum en Libera Me toe, gezangen die klinken tijdens het begrafenisritueel.
De Duitse componist Johannes Brahms was echter niet katholiek maar lutheraans opgevoed: een protestantse stroming volgens de leer van de Duitse theoloog en hervormer Maarten Luther. Bijzonder is dat Brahms ervoor koos een requiem te componeren in de Duitse taal. Hij maakte een persoonlijke selectie van teksten uit de bijbel, die vooral dienen als troost voor de nabestaanden. Al het aardse is vergankelijk, maar in God mogen we eeuwige vreugde en geluk kennen.
Brahms: Ein deutsches Requiem op.45 - Denn alles Fleisch, es ist wie Gras
De Italiaanse operacomponist Giuseppe Verdi was geschokt toen de dichter Alessandro Manzoni overleed. Manzoni was voor hem een held, een icoon van de Italiaanse onafhankelijkheid. Als eerbetoon componeerde Verdi een Requiem dat een jaar na Manzoni’s dood opgevoerd kon worden. Verdi zette alle Latijnse dodenmisteksten op muziek, aangevuld met een Libera Me dat hij enkele jaren eerder had gecomponeerd. Het koor speelt de hoofdrol. Maar verder klinkt Verdi’s Requiem als een opera vol dramatiek. Niks geen troost! De dood is alomtegenwoordig en machtig, de mens smeekt wanhopig bij het laatste oordeel gespaard te worden.
Verdi: Messa da requiem – Dies Irae
Ook de Engelse componist Benjamin Britten schetst duistere sferen in zijn War Requiem. Als gepassioneerd pacifist koppelt hij de dodenmis aan oorlog, die zoveel gestorvenen op zijn geweten heeft. War Requiem is absoluut geen vaderlandslievend eerbetoon aan overleden soldaten, maar een woedende aanklacht tegen de waanzin en wreedheid van oorlog. Bijzonder knap verweeft Britten de Latijnse teksten uit de katholieke dodenmis met de Engelstalige gedichten van Wilfred Owen. Deze in 1918 overleden dichter en militair schreef schokkende en realistische oorlogspoëzie over de verschrikkingen van de loopgravenoorlog. Solozangers zingen Owens gedichten, het koor de Latijnse gezangen.
Britten: War requiem - Dies irae
Terug naar Frankrijk begin 19e eeuw, waar nog geen wereldoorlogen maar wel revoluties hadden plaatsgevonden. Hector Berlioz kreeg in 1837 de opdracht een Requiem te schrijven ter herdenking van de gevallenen bij de julirevolutie in 1830. Enthousiast voltooide hij zijn Grande messe des morts op.5 in drie maanden tijd. Helaas werd deze herdenkingsceremonie afgezegd. Eind 1837 kwam gelukkig een nieuwe gelegenheid. De première was een grandioos succes. Berlioz wist de meest bijzondere klankkleuren te toveren uit het orkest. Bijzonder waren ook het monumentaal grote orkest en een grandioos koor. Je zou een bombardement aan geluid verwachten, maar niets is minder waar. Berlioz’ compositie is meestal een zacht en intiem rouwbeklag. Slechts in drie delen zwelt hij aan tot een climax: Tuba mirum, Rex tremendae en Lacrimosa.
Berlioz: Grande messe des morts – Rex tremendae
Eén van de meest geliefde requiems van Franse bodem is die van Gabriel Fauré. Als organist had hij veel uitvaartdiensten begeleid. Op een gegeven moment kreeg hij zin om zelf een requiem te schrijven, waarin hij de nabestaanden een gevoel wilde meegeven van hoop en troost. Fauré zag de dood als een pijnloze overgang naar het geluk in het hiernamaals. Oorspronkelijk schreef hij zijn Requiem op.48 voor een orgel en kamerensemble. Een latere orkestversie maakte Fauré’s Requiem populair bij een groot internationaal publiek. Tot zijn eigen verbazing, maar niet voor ons. Luister maar naar zijn zachtmoedige en hemelse muziek:
Fauré: Requiem – Sanctus
Fauré’s requiem uit 1887-1893 wordt vaak gekoppeld aan die van een andere Franse componist, Maurice Duruflé. Zijn Requiem op.9 is echter ongeveer een halve eeuw later gemaakt, in 1947. De ingetogen en mystieke sfeer hebben ze echter met elkaar gemeenschappelijk. Duruflé’s kabbelende melodieën en ritmes vloeien moeiteloos voort uit het gregoriaans. In deze opname van Nederlandse bodem klinkt in plaats van orgel en orkestbegeleiding alleen het orgel, in een door Duruflé zelf geschreven versie voor orgel. (SvdP)
Duruflé: Requiem – Sanctus