Terug naar boven

Ouverture: definitie, geschiedenis en vormen

Definitie

Met de term ouverture wordt over het algemeen het inleidende orkeststuk aangeduid dat gespeeld wordt aan het begin van een muziekdramatische voorstelling, zoals een ballet of een opera. De term levert echter nogal wat verwarring op. Ten eerste worden niet alle van dit soort inleidende orkeststukken door de componist zelf ouverture genoemd. Ouverture is een Frans woord dat 'opening' betekent. Voor Italiaanse opera's gebruikten componisten vaak het woord sinfonia in plaats van ouverture. Als het inleidende stuk vrij kort was, hadden componisten de voorkeur voor termen als prelude of Vorspiel.

Ten tweede wordt de term ouverture ook gebruikt voor werken die niets, of slechts zijdelings, met muziektheater te maken hebben. In de barok was een ouverture vaak de naam van het eerste deel van een suite voor klavecimbel of orkest. Soms werd met ouverture ook de gehele suite aangeduid. In de 19e eeuw floreerde de zogenaamde concertouverture als los orkestwerk. Het werd gecomponeerd voor de concertzaal of voor speciale gelegenheden zoals de opening van het nieuwe academische jaar.

Dit artikel gaat echter over het orkestwerk dat gespeeld wordt aan het begin van een opera of operette en dat hier voor de duidelijkheid aangeduid wordt met de term ouverture.

De allereerste ouvertures

Een van de eerste bekende ouvertures is die voor Orfeo van Claudio Monteverdi. Opvallend is het gebruik van trompetten. Operavoorstellingen waren in die tijd adelijke aangelegenheden. In de proloog van de opera werd doorgaans de adelijke opdrachtgever geëerd. De trompetten in de ouverture hadden dan ook een functie. Zij kondigden de aanwezigheid van de adelijke opdrachtgever aan en waren een symbool voor macht.

Monteverdi: Orfeo – Toccata (zie album)

Franse ouverture

Jean-Baptiste Lully, hofcomponist van de Franse koning Lodewijk XIV, ontwikkelde de zogenaamde Franse ouverture in twee delen. Een langzaam majestueus deel onderstreepte de aanwezigheid van de koning. Daarop volgde een snel fugatisch deel. De elegante Franse ouverture heeft invloed gehad op de ontwikkeling van de suite.

Lully: Psyché – Ouverture (zie album)

Italiaans ouverture

In tegenstelling tot de tweedelige Franse ouverture had de Italiaanse ouverture een driedelige vorm, snel-langzaam-snel. Ze werd doorgaans sinfonia genoemd. In de 17e en begin 18e eeuw had deze sinfonia muzikaal gezien niets te maken met de opera die ze aankondigden. Ze konden ook los uitgevoerd worden en vormden zo een belangrijke invloed op de ontwikkeling van de symfonie.

In de loop van de 18e eeuw werd het gewoon om melodieën of muziekmotieven uit de opera al in de ouverture te laten horen. Ouverture en opera werden zo aan elkaar verbonden. Mozarts ouverture voor Die Entführung aus dem Serail is een bekend voorbeeld van een bepaalde vorm van Italiaanse ouverture.

Mozart: Die Entführung aus dem Serail – Ouverture (zie album)

De eendelige ouverture

De drie delen van de Italiaanse ouverture werden als het ware aan elkaar gesmolten om één deel te vormen (dat qua structuur leek op het eerste deel van een symfonie). In de 19e eeuw ontstond hieruit de eendelige ouverture met een langzame inleiding en een spetterende finale. Melodieën en muziekmotieven uit de opera vormden de bouwstenen waarmee de ouverture werd opgebouwd. Deze vorm heeft invloed gehad op de ontwikkeling van de concertouverture.

Weber: Der Freischutz – Ouverture (zie album)

De korte prelude

Italiaanse componisten gebruikten vaak de kortere prelude om hun opera's mee te openen. Verdi wist zo'n prelude te gebruiken met het hoogst mogelijke dramatische effect. Zo contrasteert de zwaarmoedige, korte prelude van de opera Rigoletto optimaal met de luchthartige muziek van de eerste scène, waardoor de sfeer van oppervlakkigheid in die scène extra benadrukt wordt. Voor zijn opera La Traviata deed hij iets soortgelijks.

Verdi: Rigoletto – Prelude (zie album)

Medley-ouverture

In het lichtere genre van musical en operette was de medley-ouverture populair. In deze ouverturevorm worden de meest aanstekelijke en mooie melodieën uit de operette aan elkaar geregen om een meeslepende ouverture te vormen.

Johann Strauss jr.: Die Fledermaus – Ouverture (zie album)

Verder luisteren...

Sommige cd's zijn compleet gewijd aan de ouvertures van één bepaalde componist, zoals bijvoorbeeld de cd Mozart Overtures met dirigent Andrea Macron, de dubbelcd Overtures (Rossini) met dirigent Riccardo Chailly en de cd Ouvertüren & Vorspiele (Verdi) met Claudio Abbado. De dubbelcd Famous Overtures (aex1853) met Herbert von Karajan geeft een mooi algemeen overzicht van beroemde ouvertures.

(CP)