Basiscollectie klassiek: Kaija Saariaho

Wereldwijd wordt de Finse componiste Kaija Saariaho bejubeld om haar weelderige, atmosferische en bijna zintuiglijke composities. Samen met Sofia Goebajdoelina (1931) geldt Saariaho als de belangrijkste vrouwelijke componist van de eenentwintigste eeuw. Hoe eervol die vermelding ook mag klinken, met zulk soort kwalificaties had Saariaho zelf niet zoveel op. Voor alles voelde ze zich componist en zette ze alles op alles om haar klankvisioenen zo precies mogelijk vast te leggen. “Ik had het gevoel dat ik niet verlegen moest zijn, ik moest dapper genoeg zijn om het te kunnen doen, en dat was de enige waardige manier om mijn leven te leiden”, vertelde ze in 2022 tijdens een interview.

Eén van de docenten aan de Sibelius Academie in Helsinki, die Saariaho in haar kracht zette, was componist Paavo Heininen. “Hij had het er nooit over dat ik een vrouw was. Zijn doel was om me te leren componeren”, aldus Saariaho. Door hem en haar studies bij componisten als Brian Ferneyhough en Klaus Huber werd ze meegezogen in het modernisme van de vroege jaren zeventig. Toch begon het al snel te knagen. Zoals zoveel componisten van de naoorlogse generatie zocht ze naar manieren om te ontsnappen aan de wurggreep van het strikte systeemcomponeren. Samen met generatiegenoten Magnus Lindberg en Esa-Pekka Salonen richtte ze Korvat Auki! (Open je oren!) op, een platform dat opriep om juist de meest uiteenlopende muziek te omarmen. Haar leven lang bleef ze openstaan voor allerlei soorten muziek, variërend van geluiden uit de natuur, tot elektronica en van de renaissance polyfonie van Palestrina tot volksmuziek uit alle windstreken.

In haar eerste stukken uit de jaren ‘70 speelde melodie nog een grote rol, maar geleidelijk aan traden klankkleur en harmonie op de voorgrond. Een belangrijke impuls voor haar werk was de verhuizing naar Parijs in 1982. Daar deed ze onder meer klankonderzoek aan het befaamde Institut de recherche et coordination acoustique/musique (IRCAM) van Pierre Boulez. Hier vond ze al snel haar eigen geluid met muziek die qua sfeer het midden houdt tussen - in de woorden van Bas van Putten - chronische angst en wonderschone huiver. Daarin speelt ook haar fascinatie voor de overgang van ruis naar toon een grote rol. Dit is goed te horen in het eerste stuk waarmee Saariaho internationale aandacht kreeg, Verblendungen (1984) voor kamerorkest en tape. De titel slaat op het verloop van het stuk, waarbij orkest en tape elkaars klankeigenschappen overnemen, ruis en toon lopen in elkaar over.

In het daaropvolgende belangrijke werk Lichtbogen (1986) voor negen musici en elektronica maakte Saariaho voor het eerst gebruik van een computer. Uitgangspunt voor deze spectrale compositie zijn de boventonen van de cello, die Saariaho met behulp van de computer analyseerde. Over het ontstaan van het stuk vertelt ze: “De titel Lichtbogen komt van het noorderlicht dat ik aan de hemel van het noordpoolgebied zag, toen ik aan dit werk begon. Toen ik naar de bewegingen van deze immense, stille lichten keek die over de zwarte hemel vlogen, kwamen de eerste ideeën over de vorm, de muzikale taal van het werk in me op.”

Met Saariaho’s internationale doorbraak kwamen ook de eerste concertuitvoeringen van haar muziek. “Tot dan toe besteedde ik veel tijd aan componeren, maar had ik nauwelijks concerten”, vertelt de componiste over deze periode. Dat veranderde toen ze twee opdrachten kreeg om voor groot symfonieorkest te componeren. Het resulteerde in het tweeluik Du Cristal… à la fumée (1989-1990). Opmerkelijk zijn de solopartijen voor versterkte altfluit en cello. Tevens doet in deze stukken, na de geluidsband en de computer, de synthesizer zijn intrede.

Met Graal théâtre (1994), een opdrachtwerk van de BBC en Vara Radio 4, componeerde Saariaho haar eerste soloconcert. De titel ontleende ze aan het gelijknamige boek van de Franse dichter en wiskundige Jacques Roubaud. “De titel drukt de spanning uit die ik voel tussen de inspanningen van de componist bij het schrijven van muziek en het theatrale aspect van een uitvoering, vooral in het geval van een soloconcert, waar de solist zowel fysiek als muzikaal een grote rol speelt”, schrijft Saariaho in haar toelichting bij het werk. Een andere bijzonderheid aan het stuk is dat Saariaho voor het eerst louter gebruikt maakt van akoestische middelen. Haar uitgangspunt vormde de delicate vioolklank en de interactie daarvan met het orkest. “De voornaamste inspiratiebron voor het stuk was het spel en de muzikaliteit van Gidon Kremer, aan wie het stuk ook is opgedragen.”

Via een theatraal gedacht soloconcert was de stap naar een echte opera niet zo groot. In dezelfde tijd dat Saariaho Graal théâtre componeerde, dacht ze na over een echte opera. Het werd L’Amour de loin (2000) dat tijdens de Salzburger Festspiele in première ging. Het libretto van de Libanese schrijver Amin Maalouf vertelt het verhaal van een Provençaalse troubadour die buiten zinnen raakt als blijkt dat zijn denkbeeldige verre geliefde echt bestaat. Hij steekt de Middellandse Zee over en sterft bij aankomst in Tripoli ziek van opwinding in haar armen.

De opera L’Amour de loin zou je Saariaho’s tweede internationale doorbraak kunnen noemen, want met dit werk kreeg ze voet aan de grond bij de grote internationale operahuizen. Het resulteerde in nog vier andere grote muziektheaterproducties: Adriana Mater (2005), La Passion de Simone (2008), Émilie (2008) en Only The Sound Remains (2015). Stuk voor stuk werken met een enigszins naar binnen gekeerd karakter.

In haar vijfde en laatste opera Innocence (2018) gooit Saariaho het over een andere boeg. Hier maakt introspectieve klankschoonheid plaats voor gruwelijke actualiteit. Een schietincident op een Finse school vormde de aanleiding tot het stuk. Zou het kunnen duiden op een koerswijziging in Saariaho’s componeren? We weten het niet. Nadat Saariaho Innocence had voltooid, gaf ze aan een sabbatical te nemen. Ze wilde niet meer in opdracht componeren, alleen nog uit eigen inspiratie. Dat werd het Trompetconcert ‘Hush’ (2023), geschreven voor de Finse trompettist Verneri Pohjola. De wereldpremière in augustus 2023 maakte Saariaho niet meer mee. Ze overleed op 2 juni 2023 aan de gevolgen van progressieve hersenkanker.

Alle citaten over eigen werk zijn afkomstig van Kaija Saariaho’s website:
https://saariaho.org/

(JWvR)