In 2024 is het 150 jaar geleden dat Gustav Holst werd geboren. Iedereen kent hem van The Planets. Maar wie kent de rest van zijn oeuvre?
Zijn vroege muziek stond beurtelings onder de invloed van Grieg, Sullivan en Wagner. Daarna werden de Hindoestaanse filosofie en de Britse volksmuziek belangrijke inspiratiebronnen. Zijn muzikale oeuvre ging alle kanten uit. Hij was meer een verkenner dan een bouwer. De Bhagavad Gita - het oeroude Indiase geschrift over intentieloos handelen - werd zijn lijfboek. Zijn hart lag in het onderwijs en het werken met kinderen en amateurs. In 1905 werd hij muziekleraar aan St. Paul’s Girls School in de Londense wijk Hammersmith, een positie die hij tot aan zijn dood in 1934 vervulde. Zijn muzikale oeuvre is uniek en fascinerend, maar moeilijk te overzien. Op zijn best was hij een afstandelijke visionair.
-Jupiter uit The Planets, Adrian Boult (dirigent)
-Holst als persoon
Holsts gezondheid liet te wensen over. Een zenuwaandoening in zijn rechterarm belemmerde hem in het pianospel. Soms kon hij amper een pen vasthouden. Astma bezorgde hem ademhalingsproblemen. Vandaar dat hij als therapie de tuba bespeelde. Hij hield van flinke wandelingen op het Britse platteland. De woestijn van Algerije doorkruiste hij per fiets. Hier hoorde hij hoe een Arabische fluitspeler keer op keer dezelfde melodie herhaalde. De Algerijnse ervaringen vonden hun weerslag in de orkestsuite Beni Mora.
-Beni Mora - Oriental Suite, Adrew Davis (dirigent)
Excentriek of niet, Holst werd geroemd om zijn integriteit. Hij leerde zichzelf sanskriet en oud-Grieks, om zo dicht mogelijk te blijven bij de betekenissen van oude wijsheidsteksten. Roem en eerbewijzen deden hem niets. Vriendschap was alles voor hem. Zijn belangrijkste vriend was Ralph Vaughan Williams. Beide leerden van elkaar door hun werk aan elkaar voor te leggen.
-Choral Hymns from the Rig Veda, 3rd group, Calliope
-Kwantiteit is meer dan kwaliteit
Holsts mooiste uitspraak was ongetwijfeld deze: ‘Waarvan ik je nooit zal kunnen overtuigen is dat kwantiteit belangrijker is dan kwaliteit.’ Die opmerking uit een brief van 1916 had te maken met een muziekfestival in het landelijke Thaxted, waar Holst een huisje had. Tijdens het Pinksterweekend voerde Holst steeds weer dezelfde composities uit van Byrd, Bach en anderen op allerlei locaties: in de dorpskerk, de huizen, de trein, het open veld, in de regen, waar al niet. En dat met een ongeordende mix van amateurs en professionals. Niet streven naar eenmalige perfectie, maar eindeloos musiceren als in een hemels visioen. 'Het was een feest - een orgie', aldus Holst.
-The Hymn of Jesus, Charles Groves (dirigent)
-Een wijdlopig oeuvre
Die houding van kwantiteit boven kwaliteit droeg niet bij aan een consistent oeuvre. Sommige tijdgenoten bekritiseerden Holst vanwege het gebrek aan een eigen signatuur. Zelfs zijn eigen dochter, de dirigent Imogen Holst, foeterde in haar monografieën op haar vaders nonchalante instelling. ‘Painful’ was een veelvoorkomend woord in de commentaren op Holst. Hij componeerde wel 11 opera’s en operettes, waarvan niet veel de tand des tijds heeft doorstaan. Het komische The Perfect Fool (1922) was zijn eerste grandioze mislukking na het succes van The Planets. Niemand begreep iets van het amateuristische libretto dat door Holst zelf geschreven was.
-Savitri, Felicity Palmer (mezzosopraan)
Een kleine eeuw na Holsts dood zijn de oordelen milder geworden. Wij kunnen nu beter zien was Holsts blijvende invloed is. Niet alleen op de film- en populaire muziek, maar ook op componisten als Britten en Tippett. Neem de kameropera Savitri (1908), naar een episode uit de Mahabharata. Met zijn vaak onbegeleide zangstemmen en sobere ensemble lijkt het een brug te willen slaan tussen Oost en West. Savitri lijkt daarin op de veel latere kerkopera’s van Britten.
-Mars uit The Planets, Paavo Järvi (dirigent)
-The Planets
The Planets (1916) behoort tot de meest populaire orkestwerken ooit, vergelijkbaar met de Schilderijententoonstelling van Moessorgski en de Enigma Variations van Elgar. In zeven delen gaf Holst uitdrukking aan de astrologische betekenissen van de toen bekende planeten. Heeft Holst met The Planets het beste van zichzelf gegeven? De joviale Jupiter, de verstarde Saturnus, de mystieke Neptunus, het zijn karaktereigenschappen waarin we Holst makkelijk kunnen herkennen. Maar is het daarmee ook zijn belangrijkste compositie?
-Saturn uit The Planets, Dennis Russell Davies (dirigent)
-Het late oeuvre
Een klein decennium later ging Holsts First Choral Symphony (1925) in première, naar gedichten van Keats. Het is muziek met mooie momenten die het geheel niet weten te redden. Holst leek zijn gevoel voor richting kwijt te zijn. Zelfs Vaughan Williams bekende dat hij er slechts een 'kille bewondering' voor voelde. Vanaf dat moment begon Holsts populariteit als componist af te nemen. Er kwam nooit een tweede Choral Symphony.
-First Choral Symphony, Adrian Boult (dirigent)
Hij herstelde zich met het orkestwerk Egdon Heath (1927), dat door kenners als een hoogtepunt wordt beschouwd. Het publiek vond het moeilijk, deze eentonige schildering van een heidelandschap (naar een roman van Thomas Hardy). Die afstandelijkheid was er overigens ook al in Saturn uit The Planets. Het herhaalde zich in het compromisloze Hammersmith (1930), gecomponeerd in opdracht van de BBC Military Band. In dezelfde lijn zijn ook het Double Concerto voor twee violen (1929) en de Choral Fantasia (1930), met zijn strenge orgelpartij.
-Egdon Heath, David Lloyd-Jones (dirigent)
Lieflijker van toon was Lyric Movement (1933), gecomponeerd voor de legendarische altviolist Lionel Tertis. Hier hervond Holst de spontaniteit die hem in de jaren daarvoor had verlaten, aldus Imogen Holst.
Lyric Movement, Richard Hickox (dirigent)
-Voor school, kerk en de straat
Tegenover de weerbarstige Holst staat de genereuze Holst. De schitterende St Paul’s Suite (1913) is waarschijnlijk zijn populairste werk, op The Planets na. En dat terwijl het stuk voor amateurs is geschreven. Minstens zo goed is de Suite no.1, dat mogelijk de eerste volwaardige compositie voor harmonieorkest is.
-St Paul’s Suite, William Boughton (dirigent)
Dan zijn er talloze koorwerken, te veel om op te noemen. Uitvoeringen van The Hymn of Jesus (twee koren, vrouwenkoor, orkest) zijn zeldzaam geworden. Eens was het vrijwel net zo populair als The Planets. Het sprak het publiek in 1917 kennelijk aan dat Jezus en zijn leerlingen hier ten dans werden gevoerd. Luister ook eens naar de derde groep van de Choral Hymns of the Rig Veda (1910) voor vrouwenkoor en harp.
-Suite nr.1 voor harmonieorkest, Royal Northern College of Wind Orchestra
Dit alles is maar een willekeurige greep van wat men bij Holst kan ontdekken, al dan niet op cd. We eindigen niet voordat we In the Bleak Midwinter hebben genoemd, een kerstlied naar een gedicht van Christina Rossetti. Holst componeerde het voor The English Hymnal (1906), in 1906 geredigeerd door zijn vriend Vaughan Williams.
-In the Bleak Midwinter, Stephen Darlington (dirigent)
(HJ)
