In veel muziek, van rock tot klassiek, wordt verteld van het leven tijdens oorlog en onderdrukking. Muziek als een traumaverwerking of bedoeld voor de overlevering, opdat wij niet vergeten van de verwoesting en ontregeling die oorlog en bezetting tot vandaag de dag teweegbrengen in onschuldige levens. Het inspireerde de schrijvers van Muziekweb tot een samenwerking om de meest indringende muziek over leven met oorlog samen te brengen in een playlist die de hele wereld overgaat.
Military Madness - Graham Nash
‘The army had my father and my mother was having me’, veel van de eerste generatie Britse popmuzikanten werden geboren tijdens of in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog. Onder andere Pete Townshend (The Who) en Roger Waters beschreven hun vroege jeugd en trauma’s uit die periode in hun songs. Graham Nash (The Hollies, Crosby, Stills & Nash) werd in 1942 geboren in Blackpool en groeide op tussen de puinhopen van The Blitz. Op zijn eerste album Songs For Beginners (1971) gebruikt hij zijn eigen achtergrond voor een pacifistische boodschap richting zijn nieuwe thuisland Amerika dat verwoed oorlog voerde in Vietnam. (MR)
Gimme Shelter - Rolling Stones
Ook de meeste leden van de Rolling Stones zijn kinderen van de Tweede Wereldoorlog. Maar in het opzwepende Gimme Shelter vangen zij vooral de tijdsgeest van de late jaren 60. Een tijd waarin er doden gaan vallen tijdens grimmige studentenopstanden in de wereldsteden, door drugs benevelde hippiesekten moorddadig raken en Martin Luther King en Robert F. Kennedy publiekelijk worden doodgeschoten. Het ‘vrije’ westen in conflict, terwijl het onverdroten oorlog blijft voeren in Vietnam. ‘Rape, murder, it's just a shot away’, vat zanger Mick Jagger Leven met oorlog kernachtig grimmig samen. (MR)
Third Rhapsody op.17 no.3 - Herbert Howells, Iain Farrington (orgel)
Tijdens de Eerste Wereldoorlog was er voor het eerst in de geschiedenis sprake van een luchtoorlog. In Londen vielen soms honderden doden tegelijkertijd door aanvallen van zeppelins. De reusachtige schepen waren log, maar konden wel heel veel bommen vervoeren. Voor het Britse leger zat er niets anders op dan de zeppelins net zo lang te beschieten, totdat de met waterstof gevulde gevaartes in brand vlogen. In maart 1918 maakte Herbert Howells zo'n aanval mee in de stad York. Tijdens die slapeloze nacht componeerde hij vervolgens in één keer zijn angstaanjagende Rhapsody no.3 voor orgel. (HJ)
Dona Nobis Pacem uit de Nelsonmesse - Joseph Haydn, John Eliot Gardiner (dirigent)
Haydns zogenaamde Nelsonmis is destijds een keer uitgevoerd in aanwezigheid van Lord Nelson, de Britse admiraal die in 1798 de vloot van Napoleon versloeg tijdens de Slag bij de Nijl. Vandaar dus de bijnaam. De officiële Latijnse titel is echter Missa in Angustiis (mis in oorlogstijd), vanwege diezelfde Napoleontische dreiging. De mis heeft verbeten trekken, mede dankzij de inzet van trompetten en pauken. Helemaal aan het eind echter breekt op onvergetelijke wijze de zon door: Dona nobis pacem, geef ons vrede. (HJ)
Liberté uit Figure Humaine - Francis Poulenc, Peter Dijkstra (dirigent)
Tijdens de tweede wereldoorlog was de surrealistische dichter Paul Éluard actief betrokken bij de strijd. Met zijn poëzie wist hij het Franse verzet een hart onder de riem te steken. Eén van zijn gedichten, Liberté, werd zelfs naar Algerije gesmokkeld, om van daaruit in veelvoud boven het bezette Frankrijk te worden uitgestrooid door de RAF. Poulencs toonzetting van Éluards gedichten – Figure Humaine – is een hoogtepunt in de koormuziek van de 20ste eeuw. De cyclus eindigt jubelend: Ik was geboren om jou te kennen, jou te noemen: Liberté. (HJ)
Star Spangled Banner - Jimi Hendrix
Het inmiddels beroemde festival dat plaatsvond in het Amerikaanse plaatsje Woodstock in 1969 is te zien als het hoogtepunt van de hippiecultuur, die jongeren verenigde met het motto ‘peace love and happiness’. Niet toevallig stond deze levenshouding in schril contrast tot de gewelddadige en vrij zinloze oorlog die de Verenigde Staten uitvochten in Vietnam. Er werd door deze maatschappijbewuste generatie volop geprotesteerd, ook met muziek. De geniale gitarist Jimi Hendrix (1942-1970) had zo zijn eigen manier om zijn onvrede over de gang van zaken kenbaar te maken. Tijdens zijn concert op Woodstock zette hij Star Spangled Banner in, het volkslied van de VS. Dat kon aanvankelijk nog worden geïnterpreteerd als uiting van nationale trots, tot hij met zijn gitaar vliegtuigen en vallende bommen begon te imiteren. Hendrix’ boodschap was niet mis te verstaan. (JV)
Guern-Irak - Enrique Morente
De tot de voorhoede van de moderne flamenco behorende zanger Enrique Morente (1942-2010), levert met zijn Guern-Irak een bijzondere kritiek op meerdere oorlogen tegelijk. Het nummer opent Pablo de Málaga(2008), een conceptalbum rondom de in Málaga geboren schilder Pablo Picasso. Diens schilderij Guernica is een van de mooiste en schrijnendste visuele weergaven van de gruwelijke Spaanse Burgeroorlog. Enkele jaren voor het verschijnen van het album was de Verenigde Staten, ondanks hevige kritiek uit de internationale gemeenschap, Irak binnengevallen. Met zijn wanhopig klinkende zang, versnellingen en heftige spanningsopbouw verbeeldt Morente deze oorlogen prachtig. Met de bommenregen van drums die op het eind van het stuk te horen zijn, lijkt hij bovendien bewust of onbewust te refereren aan Jimi Hendrix. (JV)
Johnny Was - Stiff Little Fingers
Een vrouw huilt naast haar doodgeschoten zoon op straat. Ze hebben de verkeerde te grazen genomen: ‘Johnny was a good man’, kan zij alleen maar uitbrengen. Johnny Was werd geschreven door Bob Marley en zou zich in ieder oorlogsland kunnen afspelen. De Ierse punkband Stiff Little Fingers brengt het nummer in 1979 naar Belfast dat door het bloedige conflict tussen de katholieken en de door de Britten gesteunde protestanten, een van de gevaarlijkste wereldsteden is in de jaren 70/80. Oorlogsgebied, door de band geïllustreerd met gitaren als spervuur (dat Johnny treft als de verkeerde man op de verkeerde plek) en de woeste brul van Jake Burns. (MR)
Spanish Bombs - The Clash
Van 1936 tot 1939 werd in Spanje de Spaanse Burgeroorlog uitgevochten. Generaal Francisco Franco greep namens de nationalisten de macht en maakte een einde aan de Tweede Spaanse Republiek. Over de gruwelijkheden van de oorlog en de daaropvolgende dictatuur hebben zowel Spaanse schrijvers als schrijvers uit andere landen (zoals George Orwell, die tevens meevocht) boeken vol geschreven. In het door zanger en gitarist Joe Strummer geschreven, maar door gitarist Mick Jones gezongen Spanish Bombs (1979) verbindt The Clash deze oorlog op knappe wijze met een recenter Spaans conflict: het terrorisme van de Baskische afscheidingsbeweging ETA. (JV)
A Time To Cry - Rim Banna
Het Israëlisch-Palestijns conflict lijkt een gebed zonder einde waarin de vrede ver weg blijft. De in Nazareth geboren Rim Banna (1966-2018) was een Palestijnse zangeres, songwriter en geweldloze activist. Ze vernieuwde traditionele Palestijnse en Arabische muziek door deze te mengen met moderne en westerse invloeden. Een belangrijk thema in haar liedjes was de strijd tegen de Israëlische bezetting van Palestina. In het lied A Time To Cry voel je de droefheid over de situatie. Haar boodschap aan de wereld is: waarom laat de wereld toe dat Palestijnen onderdrukt worden door de Israëlische machthebbers? Banna stierf op 51-jarige leeftijd aan borstkanker. (SvdP)
Zombie - Fela Kuti
De Nigeriaanse muzikant en politiek activist Fela Kuti (1938-1997) is voor velen een voorbeeld van een dapper en moedig persoon die niet schroomde om machtsmisbruikers aan te klagen. In zijn geboorteland Nigeria is decennialang veel onrust geweest met veel geweld en bloedvergieten. Na het volgen van een muziekopleiding in Londen en een reis door Amerika keerde Kuti terug naar Nigeria. Daar combineerde hij zijn aanstekelijke afrobeat met politiek activisme. De militaire machthebbers zagen hem als een bedreiging en pakten hem meerdere malen op. Het studioalbum Zombie (1976) bekritiseerde openlijk de Nigeriaanse regering. In het nummer Zombie worden de soldaten spottend zombies genoemd, wezens die niet zelf meer nadenken en klakkeloos orders volgen. Het leger reageerde furieus met een gewelddadige inval in Kuti’s huis dat hij had uitgeroepen tot de Kalakutu Republic. Spullen werden vernietigd en mensen mishandeld, waaronder Kuti’s moeder die aan haar verwondingen overleed. Kuti bleef onvermoeibaar strijden voor een vrijer Nigeria. (SvdP)
Das Dachau-Lied - Herbert Zipper & Jura Soyfer
Dachau was het eerste grootschalige concentratiekamp in nazi-Duitsland. Kort na de machtsovername van Adolf Hitler in januari 1933 werd dit grote kamp opgezet, bedoeld om politieke gevangenen in op te sluiten. Later werden ook Roma, homoseksuelen, misdadigers, verzetsstrijders, critici uit religieuze kringen en vooral Joden opgesloten. De dwangarbeiders werkten vooral in de wapenindustrie. Ook werden medische experimenten uitgevoerd. In 1938 schreven twee Joodse vrienden het Dachau-Lied. De politiek journalist en tekstschrijver Jura Soyfer (1912-1939) en componist Herbert Zipper (1904-1997) maakten een cynisch protestlied in marsritme. Coupletten over de gewelddadigheden, martelingen en de ellendige emotionele toestand van de gevangenen wisselen af met het refrein gebaseerd op het kamp motto: Arbeit macht Frei!! Het neuriën of zingen van dit lied gaf de gevangenen kracht en hoop om mens te blijven in onmenselijke omstandigheden. (SvdP)
Allegretto uit Tweede Pianotrio - Dmitri Sjostakovitsj, Borodin Trio
Sjostakovitsj' Tweede Pianotrio (1944) was deels een discreet (want politiek gevoelig) eerbetoon aan de slachtoffers van de Holocaust. In het laatste deel citeerde Sjostakovitsj voor het eerst in zijn oeuvre een Joodse volksmelodie, wat op zichzelf al een politieke daad was. Het Borodin Trio maakte van dit deel een griezelige dodendans, alsof willoze marionetten maar hebben te gehoorzamen aan de grillen van de poppenspeler. (HJ)
Tekst en samenstelling: Hans Jacobi (HJ), Sandra van de Putte (SvdP), Jur Vermijs (JV) en Mark Ritsema (MR)
Vormgeving: Judith de Rond - uit Het Nationaal Archief
